ESPIONAGE AND THE MANHATTAN PROJECT
(1940-1945)
Events > Bringing It All Together, 1942-1945
- Powstanie Los Alamos, 1942-1943
- Wczesne projektowanie bomb,1943-1944
- Badania podstawowe w Los Alamos, 1943-1944
- ImplosionBecomesity, 1944
- Oak Ridge and HanfordCome Through, 1944-1945
- Final Bomb Design,1944-1945
- Atomic Rivals and the ALSOSMission, 1938-1945
- Espionage and theManhattan Project, 1940-1945
Bezpieczeństwo było sposobem na życie w Projekcie Manhattan. Celem było utrzymanie całego programu budowy bomby atomowej w tajemnicy przed Niemcami i Japonią. W tym celu urzędnicy bezpieczeństwa Projektu Manhattan odnieśli sukces. Starali się jednak również, aby wiadomość o bombie atomowej nie dotarła do Związku Radzieckiego. Chociaż Związek Radziecki był sojusznikiem Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych w wojnie przeciwko Niemcom, pozostawał represyjną dyktaturą i potencjalnym przyszłym wrogiem. Tutaj urzędnicy bezpieczeństwa odnieśli mniej sukcesów. Radzieccy szpiedzy przeniknęli do Projektu Manhattan w Los Alamos i kilku innych miejscach, przesyłając z powrotem do Rosji krytyczne informacje, które pomogły przyspieszyć rozwój radzieckiej bomby.
Teoretyczna możliwość stworzenia bomby atomowej nie była tajemnicą. Rozszczepienie zostało odkryte w Berlinie, a wieść o tym przełomie szybko rozeszła się po świecie. Naukowe podstawy trwałej, a nawet wybuchowej reakcji łańcuchowej były teraz jasne dla każdego dobrze zorientowanego fizyka. Większość fizyków mogła początkowo uważać wybuchową reakcję łańcuchową za mało prawdopodobną, ale nie można było całkowicie wykluczyć takiej możliwości.
Prowadząc własny program budowy bomby atomowej, Niemcy próbowały zbudować dużą siatkę szpiegowską w Stanach Zjednoczonych. Większość niemieckich szpiegów została jednak szybko złapana i żaden z nich nie przeniknął przez zasłonę tajemnicy otaczającą Projekt Manhattan. Niemieccy fizycy słyszeli plotki i podejrzewali, że projekt bomby atomowej jest realizowany w Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych lub w obu tych krajach, ale to było wszystko. Japonia również miała skromny program badań nad atomem. Pogłoski o Projekcie Manhattan dotarły również do Japonii, ale, podobnie jak w przypadku Niemiec, żaden japoński szpieg nie przeniknął do Projektu Manhattan.
Związek Radziecki okazał się bardziej sprawny w szpiegostwie, przede wszystkim dlatego, że potrafił grać na ideologicznych sympatiach znacznej liczby Amerykanów i Brytyjczyków, a także zagranicznych emigrantów. Sowieckie służby wywiadowcze poświęciły ogromne środki na szpiegowanie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. W samych Stanach Zjednoczonych setki Amerykanów dostarczały tajnych informacji Związkowi Radzieckiemu, a jakość sowieckich źródeł w Wielkiej Brytanii była jeszcze lepsza. (Dla porównania, w czasie wojny ani amerykańskie, ani brytyjskie służby specjalne nie miały ani jednego agenta w Moskwie). Komunistyczna Partia Stanów Zjednoczonych Ameryki (CPUSA) miała tysiące członków, z których nieproporcjonalnie duża liczba była wysoko wykształcona i mogła pracować we wrażliwych gałęziach przemysłu w czasie wojny. Wielu fizyków było członkami CPUSA przed wojną. Nie oznacza to, że każdy członek CPUSA był skłonny dostarczać tajne informacje Związkowi Radzieckiemu, ale niektórzy byli i niektórzy to robili.
Sowiecki wywiad po raz pierwszy dowiedział się o anglo-amerykańskich rozmowach na temat programu bomby atomowej we wrześniu 1941 roku, prawie rok przed utworzeniem Manhattan Engineer District (MED). Informacja ta pochodziła prawdopodobnie od Johna Cairncrossa, członka niesławnej brytyjskiej piątki szpiegów „Cambridge Five”. (Cairncross służył jako prywatny sekretarz dla urzędnika rządu brytyjskiego, Lorda Hankeya, który był wtajemniczony w niektóre brytyjskie dyskusje na temat Raportu MAUD). Inny z „piątki z Cambridge”, Donald Maclean (po lewej), również wysłał w tym samym czasie informację o możliwości stworzenia bomby atomowej do swoich sowieckich współpracowników. (Maclean był kluczowym sowieckim agentem. W latach 1947 i 1948 służył jako brytyjski łącznik z następcą MED-u, Komisją Energii Atomowej). W tym samym czasie nagły spadek liczby publikacji na temat rozszczepienia jąder w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych zwrócił uwagę Georgija Flerowa, młodego radzieckiego fizyka, który w kwietniu 1942 roku napisał bezpośrednio do Józefa Stalina, aby ostrzec go przed niebezpieczeństwem.
Sowiecki wywiad szybko dostrzegł wagę tematu i nadał mu odpowiedni kryptonim: ENORMOZ („ogromny”). Centrala wywiadu radzieckiego w Moskwie wywierała presję na swoje różne amerykańskie rezydentury, aby rozwijały źródła w ramach Projektu Manhattan. Wiele z tych wczesnych prób werbowania szpiegów zostało wykrytych i udaremnionych przez Federalne Biuro Śledcze (FBI) i funkcjonariuszy kontrwywiadu Projektu Manhattan. W lutym 1943 r. dowiedzieli się oni o sowieckich próbach nawiązania kontaktu z fizykami prowadzącymi pokrewne prace w „Rad Lab” na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Naukowcy, o których mowa, zostali objęci obserwacją i, jeśli było to możliwe, powołani do wojska, aby mogli być przydzieleni z dala od wrażliwych tematów. Inny naukowiec z Rad Lab, przyłapany na przekazywaniu informacji Związkowi Radzieckiemu w 1944 roku, został natychmiast zwolniony. Na początku 1944 roku FBI dowiedziało się również o kilku pracownikach „Met Lab” podejrzanych o ujawnianie tajnych informacji swoim sowieckim przełożonym. Pracownicy ci zostali natychmiast zwolnieni. Podczas gdy te sowieckie próby szpiegostwa zostały wykryte i udaremnione, inni sowieccy szpiedzy pozostali niewykryci.
Spośród sowieckich szpiegów, których nie złapano w czasie wojny, jednym z najcenniejszych był brytyjski fizyk Klaus Fuchs. Fuchs po raz pierwszy zaoferował swoje usługi radzieckiemu wywiadowi pod koniec 1941 roku. Wkrótce potem zaczął przekazywać informacje dotyczące brytyjskich badań nad atomem. Wywiad radziecki stracił z nim kontakt na początku 1944 roku, ale w końcu dowiedział się, że Fuchs został przeniesiony do laboratorium badań i rozwoju bomb w Los Alamos jako część nowo przybyłego kontyngentu brytyjskich naukowców. Fuchs pracował w Dziale Teoretycznym w Los Alamos i stamtąd przekazywał swoim sowieckim współpracownikom szczegółowe informacje dotyczące konstrukcji broni atomowej. Powróciwszy do domu, by rozpocząć pracę nad brytyjskim programem atomowym w 1946 roku, nadal z przerwami przekazywał tajne informacje Związkowi Radzieckiemu, aż w końcu został złapany (w dużej mierze dzięki VENONIE), a w styczniu 1950 roku przyznał się do wszystkiego.
Przez ponad cztery dekady Klaus Fuchs był uważany za jedynego szpiega, który był fizykiem w Los Alamos. W połowie lat 90-tych, ujawnienie przechwyceń VENONY ujawniło rzekomego drugiego naukowca-szpiega: Theodore Hall. Podobnie jak Fuchs, długoletni komunista, który zgłosił się na ochotnika, Hall nawiązał kontakt z wywiadem sowieckim w listopadzie 1944 r., podczas pracy w Los Alamos. Choć nie były one tak szczegółowe i obszerne jak te dostarczone przez Fuchsa, dane dostarczone przez Halla na temat implozji i innych aspektów projektowania broni atomowej posłużyły jako ważne uzupełnienie i potwierdzenie materiałów Fuchsa. FBI dowiedziało się o szpiegostwie Halla na początku lat pięćdziesiątych. Jednak w przeciwieństwie do Fuchsa, podczas przesłuchania Hall nie przyznał się do niczego. Rząd amerykański nie był skłonny ujawnić tajemnicy VENONY przed sądem. Działalność szpiegowska Halla najwyraźniej do tego czasu się zakończyła, więc sprawę po cichu umorzono.
Najsłynniejsi „atomowi szpiedzy”, Julius i Ethel Rosenbergowie (po prawej), nigdy nie pracowali dla Projektu Manhattan. Julius Rosenberg był amerykańskim inżynierem, który pod koniec wojny od lat był mocno zaangażowany w szpiegostwo przemysłowe, zarówno jako źródło informacji, jak i jako „wodzirej” sieci podobnie myślących inżynierów rozproszonych po całym kraju. Żona Juliusa, Ethel Greenglass, była również oddaną komunistką, podobnie jak jej brat David. David Greenglass był maszynistą wojskowym i w lecie 1944 roku został na krótko przydzielony do Oak Ridge. Po kilku tygodniach przeniesiono go do Los Alamos, gdzie jako członek Special Engineering Detachment pracował nad implozją. Wykorzystując swoją żonę Ruth jako pośrednika, Greenglass wkrótce zaczął przekazywać informacje dotyczące bomby atomowej swojemu szwagrowi, Juliusowi Rosenbergowi, który następnie przekazał je radzieckiemu wywiadowi. Jak później wyjaśnił Greenglass: „Byłem młody, głupi i niedojrzały, ale byłem dobrym komunistą”.
W marcu 1946 roku Greenglass odszedł z armii. Sowiecki wywiad utrzymywał z nim kontakt, namawiając go do zapisania się na Uniwersytet Chicagowski w celu ponownego podjęcia badań nad atomem. NKGB (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, poprzednik KGB) zaoferował, że opłaci jego czesne, ale podanie Greenglassa do Chicago zostało odrzucone. W 1950 roku przyznanie się Klausa Fuchsa doprowadziło FBI do jego opiekuna, Harry’ego Golda, który z kolei doprowadził FBI do Davida Greenglassa. Podczas konfrontacji Greenglass przyznał się do winy, wskazując na swoją żonę Ruth i szwagra, Juliusza Rosenberga. Wkrótce zostało to potwierdzone dzięki przechwytywaniu w VENONIE (Rosenberg nosił kryptonim ANTENNA i LIBERAL, Ethel – WASP, Greenglass – BUMBLEBEE i CALIBER, a jego żona Ruth – OSA). Zwijanie” szpiegowskiego kręgu zakończyło się jednak wraz z Rosenbergami. Julius i Ethel (która wiedziała o działalności męża i czasami mu pomagała) oboje utrzymywali, że są niewinni i odmówili współpracy z władzami w celu złagodzenia wyroków. Dzięki współpracy Greenglass otrzymał jedynie 15 lat, a jego żona, Ruth, nigdy nie została formalnie oskarżona. Rosenbergowie zostali skazani na śmierć. Władze najwyraźniej chciały wykorzystać wyrok śmierci jako środek nacisku, by skłonić ich do podania nazwisk, ale Rosenbergowie zachowali milczenie. Pomimo ogólnoświatowej kampanii o ułaskawienie, Julius i Ethel Rosenbergowie zostali straceni 19 czerwca 1953 roku.
Przynajmniej dwóch innych naukowców związanych z Projektem Manhattan również służyło jako szpiedzy dla Związku Radzieckiego: Allan Nunn May i Bruno Pontecorvo. Inny brytyjski fizyk, który przybył wraz z Jamesem Chadwickiem w 1943 roku, May, w przeciwieństwie do swojego kolegi Klausa Fuchsa, nie został przydzielony do Los Alamos. Zamiast tego został wybrany do pomocy przy kanadyjskich staraniach o budowę reaktora moderowanego ciężką wodą w Chalk River w Ontario. W 1944 roku May kilkakrotnie odwiedził Met Lab. Raz podczas tych wizyt spotkał się nawet z Leslie Grovesem. W lutym 1945 roku May przekazał to, czego się dowiedział, radzieckiemu wywiadowi. Jego kolega z Chalk River, Bruno Pontecorvo, również służył jako szpieg. Pontecorvo był byłym protegowanym Enrico Fermiego. W 1936 r. Pontecorvo, który był Żydem, uciekł z faszystowskich Włoch do Francji. Kiedy w 1940 roku Francja padła łupem nazistowskich wojsk, Pontecorvo ponownie został zmuszony do ucieczki przed faszyzmem. Zaproszono go do udziału w brytyjskich badaniach atomowych i w 1943 roku został przydzielony do ośrodka w Chalk River. Pontecorvo nawiązał kontakt z radzieckim wywiadem i zaczął przekazywać mu informacje o prowadzonych tam działaniach atomowych. Kontynuował swoje podwójne życie fizyka i szpiega w Kanadzie aż do 1949 roku, kiedy to otrzymał awans i przeniósł się z powrotem do Wielkiej Brytanii, aby dołączyć do prowadzonych tam badań atomowych. Po aresztowaniu Klausa Fuchsa, sowieccy współpracownicy Pontecorvo zaczęli się obawiać, że zostanie on zdemaskowany i w 1950 roku Pontecorvo wraz z rodziną uciekł do Związku Radzieckiego. Pontecorvo kontynuował swoją pracę jako fizyk w Związku Radzieckim, w końcu otrzymał dwa ordery Lenina za swoje wysiłki, cały czas zaprzeczając, że był szpiegiem podczas lat spędzonych w Kanadzie i Wielkiej Brytanii.
Liczba szpiegów w ramach Projektu Manhattan nigdy nie została pozytywnie zidentyfikowana. Większość z nich jest znana tylko dzięki swoim kryptonimom, jak ujawniono w rozszyfrowaniu VENONY. Jeden ze źródeł, inżynier lub naukowiec, któremu nadano kryptonim FOGEL (później zmieniony na PERSEUS), najwyraźniej pracował na obrzeżach Projektu Manhattan przez kilka lat, przekazując wszelkie możliwe informacje. Dokumenty radzieckie podają, że zaproponowano mu pracę w Los Alamos, ale, ku ubolewaniu jego przełożonych, odrzucił ją z powodów rodzinnych. Inny informator, fizyk o kryptonimie MAR, po raz pierwszy zaczął przekazywać informacje Związkowi Radzieckiemu w 1943 roku. W październiku tego samego roku został przeniesiony do Hanford Engineer Works. W innym przypadku, pewnego dnia latem 1944 r. w konsulacie sowieckim w Nowym Jorku pojawił się niezapowiedziany nieznajomy, podrzucił paczkę i szybko wyszedł. Później okazało się, że paczka zawierała liczne tajne dokumenty związane z projektem Manhattan. Sowiecki wywiad próbował dowiedzieć się, kim był doręczyciel paczki, aby móc go zwerbować. Nigdy jednak nie udało się ustalić jego tożsamości. Anglik o kryptonimie ERIC również dostarczył szczegóły dotyczące badań nad atomem w 1943 roku, podobnie jak amerykańskie źródło o kryptonimie QUANTUM, które latem 1943 roku dostarczyło tajne informacje dotyczące dyfuzji gazowej. Kim był QUANTUM i co się z nim stało po lecie 1943 roku pozostaje tajemnicą.
Niewiele aspektów Projektu Manhattan pozostało długo w tajemnicy przed Związkiem Radzieckim. Biorąc pod uwagę wielkość istniejącej wcześniej sowieckiej sieci szpiegowskiej w Stanach Zjednoczonych i liczbę Amerykanów, którzy sympatyzowali z komunizmem lub nawet byli członkami CPUSA, z perspektywy czasu wydaje się mało prawdopodobne, by udało się zapobiec penetracji Projektu Manhattan. W większości przypadków osoby, które zdecydowały się dostarczać informacje Związkowi Radzieckiemu, robiły to z powodów ideologicznych, a nie dla pieniędzy. Zwykle byli to ochotnicy, którzy sami zgłosili się do sowieckiego wywiadu. Co więcej, w większości przypadków nie wiedzieli oni, że ktoś inny zdecydował się zrobić to samo. (Fuchs, Greenglass i Hall pracowali w tym samym czasie w Los Alamos, ale żaden z nich nie wiedział o działalności szpiegowskiej pozostałych dwóch).
Sowieckie szpiegostwo skierowane na Projekt Manhattan prawdopodobnie przyspieszyło o co najmniej 12-18 miesięcy sowieckie zdobycie bomby atomowej. Kiedy Związek Radziecki przeprowadził swoją pierwszą próbę jądrową 29 sierpnia 1949 roku (po lewej), urządzenie, którego użył, było praktycznie identyczne z tym, które testowano w Trinity cztery lata wcześniej.
Aby zobaczyć kolejne „wydarzenie” Projektu Manhattan, przejdź do „1945: Świt Ery Atomowej.”
- EstablishingLos Alamos, 1942-1943
- Early Bomb Design,1943-1944
- Basic Research at LosAlamos, 1943-1944
- ImplosionBecomes a Necessity, 1944
- Oak Ridge and HanfordCome Through, 1944-1945
- Final Bomb Design,1944-1945
- Atomic Rivals and the ALSOSMission, 1938-1945
- Espionage and theManhattan Project, 1940-1945
Previous 
Next
Źródła i notatki do tej strony.
Tekst dla tej strony jest oryginalny dla Biura Historii i Zasobów Dziedzictwa Departamentu Energii. Głównymi źródłami dla tego wpisu były:
- Christopher Andrew and Vasili Mitrokhin, The Sword and the Shield: The Mitrokhin Archive and the Secret History of the KGB (New York: Basic Books, 1999);
- John Earl Haynes i Harvey Klehr, Venona: Decoding Soviet Espionage in America (New Haven and London: Yale University Press, 1999);
- David Holloway, Stalin and the Bomb: The Soviet Union and Atomic Energy, 1939-1956 (New Haven, CT: Yale University Press, 1994);
- Jeffrey T. Richelson, A Century of Spies: Intelligence in the Twentieth Century (New York: Oxford University Press, 1995); and
- Allen Weinstein and Alexander Vassiliev, The Haunted Wood: Soviet Espionage in America — the Stalin Era (New York: Random House, 1999).
Dla podsumowania porażki niemieckiego szpiegostwa w Stanach Zjednoczonych (i w Wielkiej Brytanii), zobacz Richelson, Century of Spies, 139-144.
Na temat Cairncrossa jako źródła pierwszego słowa o energii atomowej, które dotarło do Moskwy, zobacz Holloway, Stalin and the Bomb, 82-83; Andrew i Mitrokhin, Sword and Shield, 114; oraz Weinstein i Vassiliev, Haunted Wood, 172. Cairncross mógł przekazać informację już w październiku 1940 roku; zob. Richelson, Century of Spies, 136. W 1993 roku Cairncross zaprzeczył Schecterom, że kiedykolwiek przekazał tę informację (Jerrold i Leona Schecter, Sacred Secrets: How Soviet Intelligence Operations Changed American History (Washington: Brassey’s, 2002), 348 (przyp. 5)). Na temat przekazania przez Macleana informacji o programie budowy bomby atomowej jesienią 1941 r. zob. Richelson, Century of Spies, 137. Na temat Macleana w ogóle, w tym jego pracy z AEC, zob. Haynes i Klehr, Venona, 52-55. Na temat listu Flerowa, patrz Holloway, Stalin and the Bomb, 76-79.
Na temat nazwy „ENORMOZ”, patrz Andrew i Mitrokhin, Sword and Shield, 118. O tych sowieckich operacjach wywiadowczych, które zostały wykryte i powstrzymane, zob. Vincent C. Jones, Manhattan: The Army and the Atomic Bomb, United States Army in World War II (Washington: Center of Military History, United States Army, 1988), 263-266, oraz Haynes i Klehr, Venona, 325-326.
Odnośnie konsultowanych źródeł dotyczących Klausa Fuchsa i Theodore’a Halla, patrz noty do ich oddzielnych wpisów (noty Fuchsa; noty Halla).
Informacje o Rosenbergach i Davidzie Greenglassie pochodzą z Andrew i Mitrokhin, Sword and Shield, 128; Haynes i Klehr, Venona, 295-303, 307-311; oraz Weinstein i Vassiliev, Haunted Wood, 198-202, 205-216, 221-222, 327-334.
Informacje o May pochodzą z Holloway, Stalin and the Bomb, 105. Na temat Pontecorvo, patrz Christopher Andrew i Oleg Gordievsky, KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev (New York: HarperCollins, 1990), 317-318, 379.
Na temat FOGEL/PERSEUS, patrz Weinstein i Vassiliev, Haunted Wood, 190-195, oraz Haynes i Klehr, Venona, 16, 313-314. Zanim Theodore Hall został zidentyfikowany, FOGEL/PERSEUS był czasem błędnie uważany za źródło, którym okazał się Hall. Na temat MAR zob. Andrew i Mitrokhin, Sword and Shield, 117. O dziwnym „walk-in” w Nowym Jorku, zob. Weinstein i Vassiliev, Haunted Wood, 193. Na temat ERIC, zob. tamże, 181-182, a na temat QUANTUM, patrz Haynes i Klehr, Venona, 311-313.
Aby oszacować, o ile lat sowieckie szpiegostwo przyspieszyło ich program broni atomowej, patrz Andrew i Mitrokhin, Sword and Shield, 132, i Holloway, Stalin and the Bomb, 222.
Zdjęcie identyfikatora Los Alamos przedstawiające Fuchsa zostało zrobione w 1944 roku; jest dzięki uprzejmości Los Alamos National Laboratory (LANL) i jest przedrukowane w Rachel Fermi i Esther Samra, Picturing the Bomb: Photographs from the Secret World of the Manhattan Project (New York: Harry N. Abrams, Inc., Publishers, 1995), 106. Fotografię Wernera Heisenberga udostępniono dzięki uprzejmości National Archives (NARA); jest ona przedrukowana w Jeremy Bernstein, ed., Hitler’s Uranium Club: The Secret Recordings at Farm Hall (Woodbury, NY: American Institute of Physics, 1996). Zdjęcie Halla i zdjęcie Donalda Macleana zostały zamieszczone dzięki uprzejmości Agencji Bezpieczeństwa Narodowego. Fotografie Davida i Ruth Greenglassów, Juliusa Rosenberga i Ethel Rosenberg są udostępnione dzięki uprzejmości Prokuratora Generalnego Stanów Zjednoczonych dla Południowego Okręgu Nowego Jorku (poprzez NARA). Kliknij tutaj, aby uzyskać więcej informacji na temat fotografii Kasparowa, Kamena i Kheifitsa. Plakat propagandowy „Silence Means Security” dzięki uprzejmości Office of Government Reports, United States Information Service, Division of Public Inquiry, Bureau of Special Services, Office of War Information (poprzez NARA). Zdjęcie pierwszej radzieckiej próby atomowej jest dzięki uprzejmości Federation of American Scientists.