Jego narodziny są związane z powstaniem, utrwaleniem się renesansu i nowego społeczeństwa miejskiego, wywołanego rozwojem rewolucji przemysłowej i związanym z tym masowym exodusem ze wsi do miast. Mezokracja, czyli przeważająca klasa średnia, która stawała się coraz bardziej piśmienna, narzucała swoje gusta w sprawach literackich, gdyż większość czytelników należała do tej klasy.
Publiczność interesowała się nie tyle odległą w czasie i przestrzeni egzotyką romantyków, co bliskimi, codziennymi problemami współczesnego społeczeństwa, zawsze obecnymi dzięki dziennikarstwu, które rozwinęło się na szeroką skalę w XIX wieku po jego narodzinach w XVIII, oraz dzięki fotografii, nowej technice, która szczegółowo odtwarzała rzeczywistość. W reakcji na idealizm rozwinął się pozytywizm Auguste’a Comte’a (jego System filozofii pozytywnej został opublikowany w 1850 r.), który odrzucał czystą spekulację i metafizykę; W Anglii dominowało empiryczne myślenie utylitarystyczne (Jeremy Bentham, John Stuart Mill), a ewolucjonizm, który Karol Darwin wyraził w O pochodzeniu gatunków (1859), uczynił modnym przyrodoznawstwo i empiryczną klasyfikację faktów, zauważając, że wszystkie istoty ludzkie są przykute do środowiska, które ukształtowało je poprzez „adaptację do środowiska” w „walce o życie”, która doprowadziła do „naturalnej selekcji”; Na tej podstawie filozof Herbert Spencer stworzył ewolucjonizm społeczny i kulturowy, którego wyznawcą był sam Comte. Eksperymentalizm rozwinął się dzięki francuskiemu fizjologowi Claude’owi Bernardowi, który w 1865 roku opublikował swoją eksperymentalną metodę stosowaną w medycynie. Wreszcie, nowa nauka, genetyka, rozwinęła się, gdy austriacki botanik Gregor Mendel opublikował swoje prawa dziedziczności w 1865 roku. Z drugiej strony lewica heglowska dyskredytowała religię (Ludwig Feuerbach) i nadzieję na odkupienie poza tym światem, a przede wszystkim Karol Marks zwracał uwagę na ekonomiczne i społeczne uwarunkowania narodów, czyli materializm historyczny i walkę klas, oraz twierdził, że rzeczywistości nie należy teoretyzować, lecz przekształcać.
Klasa średnia zaczęła dostrzegać dobroczynne skutki postępu, ale także nowe, nieznane dotąd problemy, takie jak zasadnicza zmiana wartości z tradycyjnych, dominujących w środowiskach wiejskich, na bardziej cyniczne, indywidualistyczne i materialistyczne miejskie. Ten kontekst sprzyjał realizmowi jako stylowi literackiemu i prozie narracyjnej jako gatunkowi dominującemu, ponieważ pozwalał na elastyczną rekonstrukcję rzeczywistości, daleką od przestarzałej retoryki i przestarzałych form, a także pozostawiał pisarzowi swobodę wyboru tematów, postaci i sytuacji. Dlatego też powieść zyskała na popularności dzięki związkowi z prasą periodyczną, która była nośnikiem licznych narracji ekonomicznych, rozpowszechnianych na raty i docierających do szerszego niż dotąd kręgu odbiorców, dzięki taniości druku i materiałów wydawniczych oraz masowej alfabetyzacji ze strony państwa, co było jednym ze zdobyczy rewolucji burżuazyjnej, by zagwarantować w zasadzie równość wobec prawa.
Wolność polityczna i religijna, suwerenność ludowa, powszechne prawo wyborcze i żądania społeczne były siłami napędowymi, które od tego czasu mobilizowały masy robotników w całej Europie i zmuszały ich do udziału w wydarzeniach politycznych. Doktryny takie jak socjalizm i marksizm zostały szybko zaakceptowane i przyczyniły się do powstania żywej świadomości klasowej wśród robotników, która była bardzo silna wśród proletariatu miejskiego, powstałego w wyniku rewolucji przemysłowej, poddanego nieludzkim warunkom pracy i walczącego o przetrwanie w miastach. Kiedy ten proletariat uzyskał świadomość klasową, wszedł w konflikt z burżuazją, która z klasy rewolucyjnej walczącej z ancien régime’em stała się klasą dominującą i konserwatywną.
Początków europejskiego realizmu literackiego należy szukać w średniowiecznej literaturze hiszpańskiej i hiszpańskiej powieści picaresque, a konkretnie w wersji tej tradycji ukształtowanej przez powieściopisarza Miguela de Cervantesa. Demistyfikacyjny model Cervantesa wywarł potężny wpływ na późniejszą literaturę europejską, ale dyskredytacja gatunku narracyjnego w XVIII wieku odłożyła jego wpływ na Europę aż do XIX wieku, z wyjątkiem Anglii, która w XVIII wieku zapoczątkowała swój własny realizm, między innymi za sprawą Daniela Defoe, Samuela Richardsona i Henry’ego Fieldinga, i której zawdzięczamy wielu późniejszych pisarzy realistycznych.
Europejska powieść realistyczna jest epopeją klasy średniej lub burżuazyjnej, której udało się – poprzez kolejne rewolucje dające jej coraz większą władzę (1789, 1820, 1830 i 1848) – ustanowić się klasą dominującą we wszystkich aspektach życia, w tym kulturalnych i estetycznych. Ideały mieszczańskie (materializm, utylitaryzm, dążenie do sukcesu ekonomicznego i społecznego) będą się stopniowo pojawiać w powieści, a w jej końcowej fazie ujawnią się także niektóre jej problemy wewnętrzne (rola wykształconej, ale bezrobotnej kobiety; exodus ze wsi do miasta i związana z nim mutacja wartości, na przykład). Z drugiej strony, w miarę powtarzania i wyczerpywania się tematów związanych z mieszczaństwem, opis realistyczny stopniowo przenikał w inne sfery i z zewnętrznego opisu zachowań przechodził do ich opisu wewnętrznego, stając się powieścią psychologiczną i generując introspekcyjne zabiegi narracyjne, takie jak monolog wewnętrzny czy swobodny styl pośredni. Wszystko to umożliwiło powstanie nieco przeciwstawnych ruchów, takich jak spirytualizm, z jednej strony, widoczny w ostatnim okresie narratorów realistycznych, takich jak Benito Pérez Galdós, Fiódor Dostojewski i León Tolstói, i naturalizm, z drugiej strony, który wyolbrzymiał społeczne, dokumentalne i naukowe treści realizmu, zbliżając się do opisu klas skromnych, zmarginalizowanych i nieuprzywilejowanych. Autorzy będą starali się zaoferować wspólne postacie i sytuacje, co sprawia, że dzieła literackie są pierwszorzędnym źródłem wiedzy o przeszłości historycznej, nawet biorąc pod uwagę środki ostrożności, które muszą być podjęte dla dokumentalnego wykorzystania źródeł literackich.
We Francji, Henri Beyle Stendhal, Honoré de Balzac i Gustave Flaubert byli pisarzami realistycznymi. W Wielkiej Brytanii między innymi George Eliot (1819-1880), z takimi dziełami jak Middlemarch: A Study of Provincial Life (1871-72), William M. Thackeray (Targowisko próżności, 1847) i Charles Dickens (David Copperfield, 1849); w Rosji Lew Tołstoj i Fiodor Dostojewski. W Hiszpanii – Benito Pérez Galdós, Leopoldo Alas Clarín, José María de Pereda i Emilia Pardo Bazán (zob. Powieść realistyczna). Portugalia ma Eca de Queiroz. We Włoszech ruch ten nazywany był weryzmem, a jego najwybitniejszym przedstawicielem był Giovanni Verga. Jeśli chodzi o literaturę pisaną w języku niemieckim, do tego nurtu należy tzw. ruch biedermeierowski, a za realistów można uznać szwajcarskich powieściopisarzy Alberta Bitziusa (używającego pseudonimu Jeremiah Gotthelf), Gottfrieda Kellera, Conrada Ferdinanda Meyera, Austriaka Adalberta Stiftera oraz Niemców Friedricha Hebbela, Theodora Storma, Theodora Fontane, Gustava Freytaga i Wilhelma Raabe, choć estetyka ta była jeszcze odnawiana w XX wieku poprzez twórczość literacką Thomasa Manna.