IRENAEUS (ok. 130-ok. 200) był biskupem Lyonu (177/78-ok. 200), teologiem i pisarzem antyheretyckim. Uważany zarówno przez rzymskich katolików, jak i protestantów za swojego protoplastę, Ireneusz uformował katolicką koncepcję autorytetu, która pomogła zbliżyć do siebie różne Kościoły w okresie kryzysu tożsamości wywołanego przez gnostycyzm, marcjonizm i inne ruchy. Sprzeciwiając się radykalnemu dostosowaniu myśli chrześcijańskiej do kultury hellenistycznej, wskazywał na kanon i wyznanie wiary interpretowane przez biskupów w kościołach o fundacji apostolskiej. Do czasu odkrycia gnostyckiej biblioteki w Nag Hammadi (dzisiejsze Chenoboskion, Egipt) w 1945 r. traktat Ireneusza Przeciw herezjom dostarczał również głównych i najbardziej wiarygodnych informacji o myśli gnostyckiej.
Życie
Nic nie wiadomo o pochodzeniu Ireneusza ani o dacie i miejscu jego narodzin. Wychowywał się jednak w Smyrnie, gdzie siedział u stóp Polikarpa, wybitnego biskupa zamęczonego około 155 r., który, według Ireneusza, znał w Azji apostołów, zwłaszcza Jana. Od Polikarpa być może zaczerpnął swoje zamiłowanie do teologii biblijnej, ponieważ, jak zauważył, Polikarp „mówił o wszystkich rzeczach zgodnie z Pismami”, które następnie zanotował „nie na papierze, ale w moim sercu”. Ireneusz był świadkiem debaty Polikarpa z Anicetusem w Rzymie około 155 r. i studiował w szkole Justyna, wiele zyskując na metodach apologetycznych Justyna, ale mocno od niego odbiegając w swoim upodobaniu do teologii biblijnej, a nie do platonizmu. Po 164 r. udał się do Lyonu, gdzie został wyświęcony na prezbitera. Niewiele brakowało, aby ominął go pogrom, który miał miejsce w Lyonie i Vienne w 177 r., kiedy to Pothinus, nieżyjący już biskup Lyonu, zamęczony w czasie prześladowań, wysłał go do Rzymu z listem dla Eleuteriusza (papieża, r. 175-189), w którym Pothinus scharakteryzował swego protegowanego jako „gorliwego o przymierze Chrystusa” i „jednego z pierwszych prezbiterów Kościoła”
Po powrocie do Lyonu Ireneusz zastąpił Pothinusa na stanowisku biskupa. Kiedy Wiktor, biskup Rzymu (189-199), pochopnie ekskomunikował chrześcijan z Azji, ponieważ obchodzili oni Wielkanoc zgodnie z żydowską Paschą, niezależnie od tego, w jaki dzień tygodnia wypadała, a nie zawsze w niedzielę, jak w Rzymie, Ireneusz interweniował, udzielając surowego upomnienia. Pisząc w imieniu „braci w Galii”, zwrócił uwagę, że chociaż różnorodność praktyk była zwyczajem chrześcijan od czasów starożytnych, to jednak zawsze żyli oni ze sobą w pokoju. Poprzednicy Wiktora w Rzymie, dodał, wszyscy trzymali się zwyczaju rzymskiego, ale nie ekskomunikowali Azjatów z powodu odmiennych praktyk. Anicetus i Polikarp mieli kiedyś bezpośrednią konfrontację; choć żaden z nich nie mógł przekonać drugiego do zmiany, pozostali ze sobą w komunii. Poza jego działalnością pisarską niewiele więcej wiadomo o karierze Ireneusza jako biskupa Lyonu. Około roku 576 Grzegorz z Tours doniósł, że Ireneusz poniósł śmierć męczeńską w czasie prześladowań za Septymiusza Sewera, ale późny termin podania tej informacji czyni ją mało prawdopodobną.
PISMA
Zachowały się dwa główne dzieła Ireneusza – Odrzucenie i obalenie wiedzy fałszywie nazwanej (zwykle określane jako Przeciw herezjom) oraz Dowód na nauczanie apostolskie. Ponadto trzy listy – jeden do Blastusa, O schizmie; drugi do Florinusa, O monarchii lub o tym, że Bóg nie jest sprawcą zła; i trzeci do Wiktora w sprawie kontrowersji wielkanocnej – są częściowo lub w całości cytowane w Historii kościelnej Euzebiusza. Inne dzieła zachowały się tylko we fragmentach lub wcale, m.in. traktat przeciwko gnostycyzmowi Walentyniana, zatytułowany O Ogdoadzie; apologia przeciwko Grekom, zatytułowana O wiedzy; komentarze do pism świętych, zatytułowane Dysertacje. Dzieła Ireneusza, zwłaszcza traktat Przeciw herezjom, były szeroko rozpowszechniane i wywarły duży wpływ na teologię chrześcijańską w następnych stuleciach, zwłaszcza na Zachodzie.
Skomponowane na prośbę przyjaciela i zwykle datowane na lata 185-189, Przeciw herezjom jest nieco powtarzalne i bezładne. W księdze pierwszej Ireneusz zarysowuje gnostycki system Walentyniana i jego ucznia Ptolemeusza oraz obala go krótko na podstawie niespójności i różnorodności, zwłaszcza w posługiwaniu się Pismami (w przeciwieństwie do jedności nauczania Kościoła katolickiego); w podobny sposób szkicuje i obala praktyki i myśl Marcosjan; daje też miniaturowe szkice różnorodnych nauk innych heretyckich nauczycieli lub sekt: Szymona Maga (archeretyka, według Ireneusza), Menandra, Saturninusa, Bazylidesa, Karpokratesa, Ceryntusa, Ebionitów, Nikolaitów, Cerdo, Marcjona, Tacjana oraz Encratytów, Barbeliotów, Ofitów, Setynian i Kainitów. W księdze drugiej Ireneusz podejmuje się bardziej szczegółowej racjonalnej refutacji systemu walentyniańskiego z jego rozbudowaną kosmologią. W księdze trzeciej konstruuje swój słynny argument za nauczaniem katolickim, opierając się na Piśmie Świętym i tradycji. W księdze 4 kontynuuje refutację Marcjona (zm. 160?), którą rozpoczyna pod koniec księgi 3. Idąc śladami swego nauczyciela Justyna, którego traktat Przeciw Marcionowi nie zachował się do naszych czasów, Ireneusz dowodzi na podstawie pism świętych jedności Boga Starego Testamentu i Boga, który objawił się w Jezusie z Nazaretu. Chrystus świadczył o Bogu Starego Testamentu, a pisma Starego Testamentu świadczyły o Chrystusie Nowego Testamentu. W księdze piątej Ireneusz podtrzymuje przede wszystkim chrześcijańskie doktryny o zmartwychwstaniu ciała, wcieleniu i rzeczach ostatecznych przeciwko gnostyckiemu „uduchowieniu”. Podobnie jak jego nauczyciel Justyn, Ireneusz przyjmuje eschatologię Apokalipsy Jana z jej oczekiwaniem tysiącletniego panowania Chrystusa.
Dowód przepowiadania apostolskiego, od dawna zaginiony, ale ponownie odkryty w ormiańskim przekładzie w 1904 r., jest traktatem katechetycznym, skierowanym do niejakiego Marcjana, który Ireneusz opisuje jako „podręcznik podstaw”. Zasadniczo jest to streszczenie historii zbawienia, pierwsza część skupia się na sprawach teologicznych (monarchia boska, Trójca Święta, chrzest), a druga na sprawach chrystologicznych (Jezus jako Pan, Syn Dawida, Chrystus, Syn Boży; chwała krzyża; królestwo Boże). „Dowody” na różne doktryny pochodzą głównie ze Starego Testamentu.
Myśl
Irenaeus, odpowiadając raczej gnostykom i marcjonitom niż przedstawiając apologię pogan, odrzucił Justynową koncepcję Logosu Seminalnego, który oświecał umysły zarówno Żydów, jak i Greków. Choć potrafił słabo chwalić Platona, to jednak niewiele miał pochwał dla pisarzy i pism niebiblijnych. Ufność pokładał raczej w Starym Testamencie i w pismach, które zaczęto zbierać w Nowy Testament. Przeciwko Marcionowi i niektórym gnostykom twierdził stanowczo, że jeden i ten sam Bóg natchnął oba te teksty. W swoim rozumieniu natchnienia zbliżył się bardziej do rabinicznej koncepcji ducha zamieszkującego jednostkę, która wiernie trzyma się ustalonej tradycji prawdy, niż do greckiej teorii mantycznej, ale nigdy nie zaprzeczył tej ostatniej. Stary Testament w greckiej Septuagincie uważał za kanoniczny w całości. Chociaż granice jego kanonu Nowego Testamentu nie są jasne, nie pozostawił wątpliwości, że zawierał on w swoim rdzeniu cztery Ewangelie i trzynaście listów Pawła.
W swojej polemice z gnostykami Ireneusz krytykował zwłaszcza stosowanie przez nich egzegezy alegorycznej, ale sam swobodnie uciekał się do tej metody nawet w interpretacji Nowego Testamentu, będąc pierwszym pisarzem ortodoksyjnym, który to uczynił. Problemy Starego Testamentu starał się rozwiązywać za pomocą teorii stopniowego wychowania człowieka, ale choć biblista, to jednak w traktowaniu Starego Testamentu brakowało mu wrażliwości historycznej. W ostatecznym rozrachunku Ireneusz widział podstawę religijnego autorytetu w tradycji przekazanej Kościołom przez apostołów, jako zbiorowe, a nie indywidualne świadectwo. Rzeczywistym autorytetem był dla niego „żywy głos”, nieustannie odnawiane rozumienie dziedzictwa Kościoła.
Teologia Ireneusza odzwierciedlała przez cały czas silne nachylenie biblijne, a zwłaszcza Pawłowe. Przeciwko gnostyckiemu i marcjonistycznemu dualizmowi potwierdzał on żydowski monoteizm. Jeden Bóg, stwórca, stworzony ex nihilo, a nie przez emanacje (jak w gnozie walentyniańskiej). Aby udowodnić jednocześnie immanencję i transcendencję Boga, Ireneusz rozwinął charakterystyczną doktrynę o „dwóch rękach Boga”. Przez Syna i Ducha Świętego (albo Słowo i Mądrość) Bóg działał bezpośrednio w stworzeniu, a nie przez pośredników, i nadal działa w natchnieniu lub objawieniu. Uczeni często próbowali rozstrzygnąć, czy Ireneusz wyznawał „ekonomiczną” lub „modalistyczną” koncepcję Trójcy (że Bóg pojawił się w jednym czasie jako Ojciec, w innym czasie jako Syn, a w trzecim czasie jako Duch Święty), ale doktryna „dwóch rąk” z trudem daje się pogodzić z taką koncepcją. Dla Ireneusza Bóg jest żywym Bogiem Starego Testamentu. Chociaż równoważył to rozumienie ideami zaczerpniętymi z filozoficznych skłonności wcześniejszych apologetów, zawsze skłaniał się mocno ku stronie biblijnej. Podczas gdy Justyn myślał o Logosie jako o hipostatycznym Boskim Rozumie, Ireneusz pojmował Logos jako Słowo Boże przedstawione w Ewangelii Jana 1,1-14. Ponadto, podczas gdy Justyn mógł nazywać Logos „drugim Bogiem” (deuteros theos), częścią Boga, dla Ireneusza Logos jest Bogiem-Bogiem samoobjawionym.
W przeciwieństwie do swego prekursora Justyna, Ireneusz był również głęboko biblijny i pauliński w swej doktrynie odkupienia. Zgodnie z jego słynną teorią rekapitulacji, Jezus przebył tę samą drogę co Adam, ale w odwrotnym kierunku. Przez swoje posłuszeństwo pokonał moce, które trzymają ludzkość w niewoli – grzech, śmierć i diabła. Aby ugruntować swoją teorię, Ireneusz twierdził, że Jezus doświadczył każdej fazy ludzkiego rozwoju – niemowlęctwa, dzieciństwa, młodości, dojrzałej dorosłości – uświęcając każdą z nich przez posłuszeństwo. Na podstawie komentarza w Ewangelii Jana („Nie masz jeszcze pięćdziesięciu lat”, J 8,57) dowodził, że Jezus dożył pięćdziesiątki. Oczywiście, obok motywu Christus Victor w swojej teorii rekapitulacji, Ireneusz zwrócił również uwagę na grecką koncepcję przebóstwienia poprzez wizję Boga we wcielonym Synu. „On stał się człowiekiem – mówił Ireneusz – po to, abyśmy my stali się boscy”. Ta idea nie zdominowała jednak jego teologii tak, jak idea rekapitulacji. Co więcej, w rozumieniu Ireneusza miała ona zarówno Pawłowe, jak i Janowe korzenie. Tak więc, chociaż Ireneusz ukłonił się w stronę hellenizmu, nie odszedł od silnego biblizmu.
Wśród protestanckich uczonych toczy się wiele dyskusji na temat nacisku Ireneusza na wolną wolę. W opozycji do gnostyckiego podziału ludzkości na trzy grupy – materialną, psychiczną i duchową – kładł on nacisk na przetrwanie wolności nawet po upadku. Rozróżniając „obraz” (eikon) i „podobieństwo” (homoiosis) w opisie stworzenia w Księdze Rodzaju, podobnie jak Walentynian, utrzymywał, że upadek dotknął tylko „podobieństwo”. Obraz”, czyli cała cielesna i duchowa natura bez dodatkowych nadprzyrodzonych darów, pozostał nienaruszony. Utrata boskiego „podobieństwa” skutkowała jednak nieuporządkowaną naturą ludzką, śmiercią i zniewoleniem przez szatana. Tak więc każdy człowiek rodzi się w grzechu, ale nie oznacza to, jak dla Augustyna, dziedziczenia winy. Zdając sobie sprawę z tego, że odpowiedzialność moralna wymaga wolności wyboru, Ireneusz postrzegał grzech jako zły wybór moralny dokonany przez odpowiedzialny podmiot. Chociaż oznaczało to, że czasami minimalizował potrzebę łaski, daleki był od bycia prekursorem Pelagiusza (zm. 410-418), który kładł nacisk na „łaskę naturalną” niemal z wyłączeniem łaski nadprzyrodzonej. Upadek, powiedziałby Ireneusz, złagodził wolną wolę, choć jej nie zatarł.
W swoim rozumieniu Kościoła Ireneusz ponownie powielił wiele z myśli Pawła. Kościół jest Izraelem pod nowym przymierzem, prawdziwym Izraelem, kapłańskim ludem Bożym. Chociaż wierzył w powszechne kapłaństwo, Ireneuszowi brakowało jednak Pawłowej koncepcji kościoła jako ciała Chrystusa. Rozumiał on Kościół raczej jako korporację złożoną z jednostek i rzadko mówił o byciu „w Chrystusie” lub „w Duchu”. Chrzest, według niego, jest znakiem wiary i wyznacza początek życia chrześcijańskiego. Zakładał on chrzest dorosłych, chociaż jedna aluzja związana z jego teorią rekapitulacji była często wysuwana na poparcie chrztu niemowląt. Eucharystia, czyli Wieczerza Pańska, odgrywała w jego myśleniu niewielką rolę. Z Ignacym mógł ją nazwać „antidotum życia”, a z Justynem mógł powiedzieć, że jej elementy „nie są już chlebem powszednim”. On jednak wolał określenie „nowa ofiara nowego przymierza”. Choć jego pisma były bogate w kształtowaniu teologii katolickiej, nie zbliżył się jednak do średniowiecznej idei transsubstancjacji. Eucharystia jest „ofiarą” uwielbienia symbolizującą rekapitulującą śmierć Chrystusa; głosi ona i przedstawia zbawczą prawdę Chrystusa, rację bytu Kościoła.
Rozumienie władzy kościelnej przez Ireneusza wywołało ostrą debatę między protestantami i rzymskimi katolikami, ponieważ znaczenie pewnego kluczowego stwierdzenia jest niepewne. Powołując się na Rzym jako przykład „apostolskiego” kościoła, „założonego i zorganizowanego przez Piotra i Pawła” oraz posiadającego wiarygodną sukcesję biskupów, Ireneusz dodał: „Ad hanc enim ecclesiam propter potiorem principalitatem necesse est omnem convenire ecclesiam.” Rzymscy katolicy woleli tłumaczyć to zdanie jako „Albowiem konieczne jest, aby każdy kościół zgodził się z tym kościołem ze względu na jego potężniejszy autorytet”; protestanci jako „Albowiem konieczne jest, aby każdy kościół zjednoczył się z tym kościołem ze względu na jego większą starożytność.” Brak greckiego oryginału uniemożliwia pewność.
W eschatologii Ireneusz podążał śladami swego mentora Justyna. W istocie był on bardziej rygorystyczny niż Justyn, wymagając przestrzegania przekonań millenarystycznych. Przeciwstawiając się dualizmowi gnostyckiemu, przywiązywał wielką wagę do idei powszechnego zmartwychwstania i nalegał na zmartwychwstanie ciała. Co ciekawe, w przeciwieństwie do Justyna oczekiwał, że powszechne zmartwychwstanie i Sąd Ostateczny zarówno ludzi, jak i upadłych aniołów poprzedzą tysiąclecie. Powołując się na Papiasza (ok. 60-130), biskupa Hierapolis, wierzył, że diabeł i jego aniołowie (demony) zostaną wysłani w ogień wieczny, podczas gdy święci będą królować z Chrystusem w tysiącleciu. Ta tysiącletnia wizja stanowiła zwieńczenie teorii Ireneusza o ewolucji religii.
Wpływ
Integracja myśli biblijnej i hellenistycznej przez Ireneusza, bardziej ostrożna niż u jego poprzednika Justyna czy współczesnego mu Klemensa Aleksandryjskiego, miała wywrzeć znaczący wpływ w następnych wiekach. Teologia wschodnia przyjęła jego motyw Christus Victor i jego ideę doskonałości ludzkiej natury, której szczytem jest nieśmiertelność. Silny nacisk na wolną wolę w myśli wschodniej prawdopodobnie również ma swoje korzenie w Ireneuszu. Na Zachodzie zarówno rzymscy katolicy, jak i protestanci uznali Ireneusza i Augustyna za swoich głównych mentorów. Rzymscy katolicy powoływali się na Ireneusza w kwestii autorytetu, protestanci na Biblię. Żaden z nich nie czuł się jednak w pełni swobodnie w towarzystwie biskupa Lyonu. Chociaż Ireneusz stworzył „katolicką formułę” prawdy, pozostawił wiele niepewności co do miejsca Rzymu w jej ochronie. Podobnie, choć był on zasadniczo teologiem biblijnym, protestanccy reformatorzy czuli się nieswojo zarówno z jego ideą autorytetu, jak i z jego „pelagiańskimi” tendencjami. W obecnym klimacie ekumenicznym, świeże studia nad Ireneuszem pomagają w ponownym zbadaniu teologii, które nieuchronnie musi towarzyszyć postępowi w kierunku jedności chrześcijan.
Bibliografia
Standardowym tekstem traktatu Ireneusza Przeciw herezjom jest Sancti Irenaei libros quinque adversus haereses, 2 vols., edited by W. W. Harvey (Cambridge, U.K., 1857). Pełne angielskie tłumaczenie można znaleźć w tomie 1 The Ante-Nicene Fathers, edited and translated by Alexander Roberts and James Donaldson (1867; reprint, Grand Rapids, Mich., 1975). Dzieło katechetyczne Ireneusza ukazuje się w dwóch przekładach angielskich: The Demonstration of the Apostolic Preaching, w tłumaczeniu J. Armitage Robinsona (Londyn, 1920), oraz Proof of the Apostolic Preaching, w tłumaczeniu i z przypisami Josepha P. Smitha, S.J. (Westminster, Md., 1952) dla serii „Ancient Christian Writers”. Standardowa angielska biografia Ireneusza to F. R. M. Hitchcock’s Irenaeus of Lugdunum (Cambridge, U.K., 1914). Cenne kompleksowe opracowania teologii Ireneusza zawierają The Biblical Theology of Saint Irenaeus Johna Lawsona (Londyn, 1948) i Man and the Incarnation Gustafa Wingrena: A Study in the Biblical Theology of Irenaeus, translated by Ross Mackenzie (Edinburgh and Philadelphia, 1959).
E. Glenn Hinson (1987)