Słowo próba ma wiele znaczeń. Jest on używany, na przykład, w odniesieniu do praktyk, które są wykonywane przed sztuką lub spektaklem muzycznym jest wykonywana przed publicznością. Istnieją również tzw. badania kliniczne, polegające na eksperymentalnej ocenie produktu, leku lub techniki w celu zmierzenia ich skuteczności i bezpieczeństwa, oraz badania chemiczne, umożliwiające kontrolę stężenia i wszelkiego rodzaju specyficznych właściwości substancji lub materiału.
Esej jest również gatunkiem literackim rozważanym z perspektywy dydaktyki, na który istotny wpływ wywarła zarówno myśl liberalna, jak i publicystyka. Według słów hiszpańskiego filozofa José Ortegi y Gasseta esej jest nauką, której brakuje jednoznacznego dowodu.
Pochodzenie eseju upatruje się w stylu epidiaktycznym zapomnianego dziś grecko-rzymskiego oratorium, z którym łączy go kilka cech: m.in. swobodna tematyka, prosty i naturalny styl, subiektywizm, mieszanie różnych elementów (cytaty, anegdoty, przysłowia) oraz asystematyczność (nie ma z góry ustalonego porządku, w przeciwieństwie do tekstu informacyjnego). Francuski pisarz Michel de Montaigne, według badaczy historii, był jednym z najwybitniejszych referentów gatunku eseju w jego początkach, począwszy od publikacji „Essais” w 1580 roku. Później, wraz z Francisem Baconem, ustalił historyczne i stylistyczne zasady gatunku i umieścił go wśród naturalnych gatunków literackich, wraz z pozostałymi czterema (narracja, dramat, liryka i opowiadanie).
Ciekawe jest również to, że najprostsza struktura eseju obejmuje trzy główne fazy: wstęp (gdzie przedstawiony jest temat i teza lub opinia autora), rozwinięcie (segment mający na celu poparcie i udowodnienie postawionej tezy) i zakończenie (gdzie treść jest pogłębiona zgodnie z przedstawionymi argumentami).
Z punktu widzenia gatunków literackich można powiedzieć, że esej to tekst pisany prozą, w którym określony temat jest analizowany i rozwijany w sposób klarowny, jego celem jest ukazanie osobistego spojrzenia autora na ten temat oraz powodów, dla których doszedł on do takiego sposobu jego widzenia. Aby esej był dobry, cel estetyczny nie może stać ponad refleksyjnym ani być mu podporządkowany; oba muszą być starannie splecione.
Esej różni się od rozprawy tym, że odchodzi od dogmatyzmu i pokazuje bardzo szczegółowo proces formowania się danej idei i nadaje temu rozwojowi taką samą wagę jak ostatecznemu sądowi, który się o niej wypowiada. Jest to również tekst, który nie perswaduje, lecz zaprasza czytelnika do myślenia i tworzenia własnych analiz, opartych na polecanych lekturach lub sądach porównawczych.
Zasady retoryki eseju wymagają, aby autor, zwany eseistą, starał się oddziaływać na swoich czytelników poprzez systemy rozumowania i stawiania pytań. Podczas lektury czytelnik musi przyjąć sposób myślenia autora lub przynajmniej zrozumieć go jako możliwy sposób analizowania rzeczy. Jest to również intelektualna spowiedź pisarza, dlatego też normą w tym gatunku jest używanie pierwszoosobowego głosu narracyjnego. Inną podstawową kwestią jest użycie nietechnicznego języka, tak aby każdy mógł zrozumieć tekst, i tym właśnie różni się on od podręcznika lub tekstu naukowego napisanego dla grupy studentów lub specjalistów w danej dziedzinie.
Niektóre rodzaje esejów
Esej naukowy: Stawia pytania dotyczące tematu naukowego. Jest to tekst, który nie daje odpowiedzi, ale krytykuje i kwestionuje to, co można uznać za rozstrzygające. Innymi słowy, próbuje w racjonalny sposób wyjaśnić ściśle określony temat z określonej dziedziny nauki.
Esej opisowy: Przedstawia w sposób szczegółowy punkt widzenia na temat przedstawiony przez określonego autora. Porównuje różne opinie różnych autorów na wybrany temat i wyciąga własne wnioski na ten temat. Aby tekst należał do tej kategorii musi spełniać określone wymagania: musi być zwięzły, ograniczony, jasny, krótki, spójny i twórczy.
Esej dziennikarski: Wynik śledztwa jest przedstawiony z punktu widzenia redaktora. Nazywa się go również kroniką, choć nie jest to do końca poprawne, gdyż ta ostatnia ukazuje wydarzenia historyczne, które miały miejsce w porządku chronologicznym, natomiast esej publicystyczny ma treść subiektywną.
Przemówienie, artykuł prasowy i rozprawka to gatunki dydaktyczne, które są pokrewne esejowi.
Esej to gatunek dydaktyczny, który jest pokrewny esejowi.