Zoete aardappel

zoete aardappel
zoete aardappel in bloei
Wetenschappelijke classificatie
Kingdom: Plantae Divisie: Magnoliophyta Klasse: Magnoliopsida Orde: Solanales Familie: Convolvulaceae Genus: Ipomoea Soorten: I. batatas
Binomiale naam
Ipomoea batatas Linnaeus

De zoete aardappel (Ipomoea batatas) is een lid van de Convolvulaceae-familie van bloeiende planten, waartoe ook de ochtendglorie, het stikkenkruid en de waterspinazie behoren. De zoete aardappel wordt al duizenden jaren geteeld vanwege zijn knolvormige wortels. Het is een van de meest voedzame groenten en wordt in vele landen over de hele wereld geteeld en gegeten. Hij wordt ook gebruikt als veevoeder en als bron van vele andere producten.

De zoete aardappel is niet nauw verwant met de gewone aardappel, Solanum tuberosum. In de Verenigde Staten wordt hij soms verward met de yam (Dioscorea-soort), waarmee hij nog minder nauw verwant is.

Zoete aardappelen bieden zowel een fysieke waarde, als een innerlijke of spirituele waarde voor de mens. Fysiek zijn ze een van de meest voedzame groenten die er zijn, en ze zijn dan ook een belangrijk commercieel gewas. Maar daarnaast hebben ze ook een esthetische waarde door de schoonheid van hun bloemen en de kleur en textuur van hun schil (die rood, paars, bruin en wit kan zijn) en hun vruchtvlees (dat kan variëren van wit, geel, oranje tot paars). Ook de stimulerende smaak geeft een vreugde die verder gaat dan die van alleen de ontvangen voedingsstoffen.

De zoete aardappel wordt soms gespeld als één woord, “sweetpotato.”

Oorsprong en geschiedenis

De zoete aardappel is een kruidachtige, overblijvende liaan, die afwisselend hartvormige of handvormig gelobde bladeren en middelgrote sympetale (vergroeide bloemblaadjes) bloemen draagt. De eetbare knolvormige wortel is lang en spits, met een gladde schil, waarvan de kleur varieert tussen rood, paars, bruin en wit. Het vruchtvlees varieert tussen wit, geel, oranje en paars.

Zoete aardappelen zijn inheems in de tropische Amerika’s en werden daar voor het eerst geteeld ten minste 5000 jaar geleden. Ze verspreidden zich zeer vroeg over de regio, met inbegrip van het Caribisch gebied en wat nu het zuidoosten van de Verenigde Staten is. Ze werden door Spaanse en Portugese ontdekkingsreizigers naar Europa gebracht en de teelt van zoete aardappelen verspreidde zich snel over een groot deel van de Oude Wereld.

Toen de Europeanen voor het eerst Polynesië bezochten, troffen ze daar de teelt van zoete aardappelen aan. Hoe en wanneer ze daar terechtkwamen is onderwerp van veel discussie onder antropologen en historici, waarbij sommigen beweren dat dit een bewijs is van vroeg contact met de volkeren van Zuid-Amerika, en anderen dat de zoete aardappelen daar na 1492 vanuit de andere richting aankwamen (CGIAR 2006).

Voeding en gebruik

Een zoete aardappel.

De zoete aardappel is een van de meest voedzame groenten. Hoewel de bladeren en scheuten ook eetbaar zijn, zijn de zetmeelrijke knolwortels verreweg het belangrijkste product. In sommige tropische gebieden zijn ze een basisvoedselgewas. Naast zetmeel zijn ze rijk aan voedingsvezels, vitamine A, vitamine C, en vitamine B6. Alle cultivars zijn min of meer zoet van smaak.

In een studie van het Center for Science in the Public Interest werd de voedingswaarde van zoete aardappelen vergeleken met die van andere groenten. Rekening houdend met het vezelgehalte, complexe koolhydraten, eiwitten, vitamine A en C, ijzer en calcium, scoorde de zoete aardappel het hoogst qua voedingswaarde, met 184 punten, 100 punten meer dan de volgende op de lijst, de gewone aardappel (NCSPC 2006). De Nutrition Action Health Letter beoordeelde 58 groenten eveneens op vitamine A en C, foliumzuur, ijzer, koper en calcium, plus vezels, en zoete aardappelen stonden bovenaan de lijst met 582 punten, vergeleken met 434 voor de naaste concurrent, een rauwe wortel (NCSPC 2006).

Zoete aardappelvariëteiten met donkeroranje vruchtvlees zijn rijker aan vitamine A dan variëteiten met lichter vruchtvlees en hun toenemende teelt wordt aangemoedigd in delen van Afrika, waar vitamine A-tekort een ernstig gezondheidsprobleem is.

De wortels worden het vaakst gekookt, gebakken of gefrituurd. Ze kunnen ook worden verwerkt tot zetmeel en een gedeeltelijke meelvervanger. Industrieel gebruik omvat de productie van zetmeel en industriële alcohol. Alle delen van de plant worden gebruikt als veevoeder.

In West-Indië wordt het sap van rode zoete aardappelen gecombineerd met limoensap om een kleurstof voor stof te maken. Door de verhoudingen van de sappen te variëren kan elke tint van roze tot paars tot zwart worden verkregen (Verrill 1937).

Teelt

Vers gegraven wortels.

Zoete aardappelen groeien het best op plaatsen waar de zomers lang en heet zijn en er veel regen valt. De plant verdraagt geen vorst. Hij groeit het best bij een gemiddelde temperatuur van 24°C (75°F). Afhankelijk van de cultivar en de omstandigheden rijpen de wortelknollen in 2 tot 9 maanden. Met enige voorzichtigheid kunnen vroegrijpende cultivars als eenjarig zomergewas worden geteeld in gematigde streken, zoals het noorden van de Verenigde Staten. Ze worden meestal vermeerderd door stengel- of wortelstekken, of door bijwortels die “slips” worden genoemd en die tijdens de opslag uit de knolwortels groeien. Echte zaden worden alleen voor de kweek gebruikt.

Onder optimale omstandigheden van 85 tot 90 procent relatieve vochtigheid bij 13 tot 16°C, zijn zoete aardappelen zes maanden houdbaar. Koudere temperaturen verwonden de wortels.

Zoete aardappelen worden vaak beschouwd als een gewas voor de kleine boer. Ze groeien goed in vele landbouwomstandigheden en hebben weinig natuurlijke vijanden; bestrijdingsmiddelen zijn zelden nodig. Ze kunnen worden geteeld op arme grond met weinig meststoffen. Omdat ze niet met zaad maar met stekken van wijnstokken worden gezaaid, zijn zoete aardappelen relatief gemakkelijk te planten. Omdat de snelgroeiende wijnstokken onkruid verdringen, hoeft er weinig te worden gewied, zodat boeren tijd kunnen besteden aan andere gewassen. In de tropen kan het gewas in de grond worden gehouden en naar behoefte worden geoogst voor markt- of thuisconsumptie. In de gematigde streken worden zoete aardappelen meestal op grotere bedrijven geteeld en geoogst vóór de vorst intreedt (CGIAR 2006).

Zoete aardappelen op het veld.

China is de grootste teler van zoete aardappelen; het land voorziet in ongeveer 80 procent van de wereldvoorraad, die in 1990 130 miljoen ton bedroeg (ongeveer de helft van die van gewone aardappelen). In het verleden werden de meeste zoete aardappelen in China geteeld voor voedsel, maar nu worden de meeste (60 procent) geteeld om varkens te voeren. De rest wordt geteeld voor menselijke voeding en voor andere producten. Een deel is bestemd voor de export, vooral naar Japan. China teelt 100 soorten zoete aardappelen (JRT 2006).

Zoete aardappelen werden al heel vroeg populair op de eilanden in de Stille Oceaan, van Japan tot Polynesië. Een van de redenen is dat ze werden beschouwd als een noodgewas waarop men kon terugvallen als andere gewassen mislukten, bijvoorbeeld door overstromingen als gevolg van een tyfoon of een stammenoorlog. In Japan, Taiwan en andere eilandstaten worden ze in veel favoriete gerechten verwerkt. De Salomonseilanden in de Stille Zuidzee hebben de hoogste consumptie van zoete aardappelen per hoofd van de bevolking ter wereld, 174 kg (380 lbs).

Indonesië, Vietnam, India en enkele andere Aziatische landen zijn ook grote telers van zoete aardappelen. Ook Oeganda (de op twee na grootste teler na Indonesië), Rwanda en enkele andere Afrikaanse landen verbouwen veel bataten, die een belangrijk deel van het dieet van hun bevolking uitmaken. Noord- en Zuid-Amerika, de oorspronkelijke thuislanden van de zoete aardappel, telen samen minder dan 3% van het wereldaanbod. Europa heeft een zeer kleine productie van zoete aardappelen, vooral in Portugal (JRT 2000; FAO 1990).

Zoete aardappelen vormden een belangrijk onderdeel van het dieet in de Verenigde Staten gedurende het grootste deel van de geschiedenis, vooral in het zuidoosten. De laatste jaren zijn ze echter minder populair geworden. De gemiddelde consumptie van zoete aardappelen per hoofd van de bevolking in de Verenigde Staten is slechts ongeveer 1,5-2 kg (4 lbs) per jaar, een daling ten opzichte van 13 kg (31 lbs) in 1920. Zuidelijker Kent Wrench schrijft: “De zoete aardappel werd in de hoofden van onze voorouders geassocieerd met moeilijke tijden en toen ze welvarend genoeg werden om hun menu te veranderen, werd de aardappel minder vaak geserveerd”(NCSPC 2006).

North Carolina is de leidende Amerikaanse staat in de productie van zoete aardappelen en levert ongeveer 40 procent van de jaarlijkse productie van de Verenigde Staten.

Kumara (zoete aardappelen) te koop, Thames, het Noordereiland, Nieuw-Zeeland.

Engelse namen

Het Engelse woord potato is afkomstig van het woord batata (zoete aardappel) van de Taino-indianen van West-Indië via het Spaanse woord patata. Het Engelse woord verwees oorspronkelijk naar de zoete aardappel, maar werd later toegepast op de gewone aardappel, die in het Spaans papa wordt genoemd.

Het woord yam is waarschijnlijk afkomstig van nyami in de taal van het West-Afrikaanse Wolof-volk. Het is waarschijnlijk dat toen Afrikaanse mensen als slaven naar de Nieuwe Wereld werden gebracht, zij het woord gebruikten dat zij kenden voor de inheemse zoete aardappel. Zoete aardappelen worden in de Verenigde Staten vaak yams genoemd. Soms wordt een onderscheid gemaakt tussen de donkerder vlezige wortels die “yams” worden genoemd en de lichtere “sweet potatoes.”

Een ander Spaans woord voor zoete aardappel is camote, dat soms wordt gebruikt in het zuidwesten van de Verenigde Staten.

In Nieuw-Zeeland worden zoete aardappelen aangeduid met hun Maori-naam, kumara.

• Consultative Group on International Agricultural Research (CGIAR). 2006. Zoete aardappel. Op 19 juni 2007 ontleend.
• Voedsel- en landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO). 1990. Roots, Tubers, Plantains and Bananas in Human Nutrition. Op 19 juni 2007 ontleend.
• Japanse Vereniging van Wortel- en Knolgewassen (JRT). 2000. Zoete aardappel in Japan. Op 19 juni 2007 ontleend.
• North Carolina Sweet Potato Commission (NCSPC). 2006. North Carolina Zoete Aardappelen. Op 19 juni 2007 ontleend.
• Verrill, A. H. 1937. Foods America Gave the World. Boston: L.C. Page and Co.