Het aangaan van een dergelijk onderwerp bracht niettemin een aantal bijzondere problemen en uitdagingen met zich mee. Eysenck was zo verdeeld over zijn publiek en zijn collega’s dat een geprivilegieerd, enkelvoudig standpunt onmogelijk leek. Ik zag deze meningsverschillen echter als uiterst fascinerend, positief smekend om uitleg. En door het allemaal serieus te nemen – zelfs de meest idolate en wulpse uitersten – hoopte ik te voorkomen dat ik ervan beschuldigd zou worden dat er iets was met de man die ik vermeed. De legendevormende PR van Eysencks memoires ondersteunde de ene kant van dit opiniespectrum. Ze boden een soort dialogische folie om te vergelijken met meer sceptische verslagen en het algemene historische verslag.
De publieke man
Als van mensen kan worden gezegd dat ze een publiek professioneel leven hebben, een persoonlijk privé-leven, en een innerlijk intellectueel leven, dan lag mijn focus sterk op de publieke professionele man. Eysenck onthulde slechts strategische elementen van zijn persoonlijke privé-leven, en zijn naaste familie heeft deze houding gehandhaafd door ervoor te kiezen zijn persoonlijke papieren niet te bewaren. Dit feit alleen al zou een enorme barrière lijken te vormen voor een nieuwe biografie, maar in sommige opzichten was het juist bevrijdend. Het bevrijdde mij van de verplichting om de persoonlijke aspecten van het verhaal van mijn onderwerp te volgen in beperkte, zo niet geautoriseerde termen, en het beperkte mijn verplichtingen tot het schrijven van goede geschiedenis. Er was nog een aanzienlijke hoeveelheid archiefonderzoek te doen, want veel van Eysencks correspondentie, notulen van vergaderingen en onderzoeksvoorstellen waren bewaard gebleven, verspreid in verschillende collecties over de hele wereld en op het web. Maar omdat Eysenck als wetenschapper en intellectueel zoveel te vertellen had, was er meer dan genoeg in het publieke domein om meerdere boeken te vullen. Hij was een man die zichzelf vrijwel binnenstebuiten keerde: bijna elk idee, ingeving of halve gedachte werd naar buiten gebracht, verwerkt in een presentatie, paper, repliek, brief of boek.
Doing it his way
Ondanks de banner pers en TV verblinding, was Eysenck eigenlijk een intens verlegen, enigszins afstandelijke figuur. Hij praatte niet gemakkelijk over koetjes en kalfjes en gaf er de voorkeur aan om op sociale bijeenkomsten over zijn werk te praten. Hij was nooit iemand voor ondankbaar commissiewerk en organisatorische taken, en hij paste nooit gemakkelijk in gevestigde verenigingen, hij gaf er de voorkeur aan zijn eigen verenigingen te vormen. Maar hij had een competitieve inslag die zijn immense productiviteit dreef. Hij beschouwde wetenschap als een spel, en hij speelde om te winnen. Intellectueel debat was een soort sportief steekspel. Zo vormden Eysenck en controverse een natuurlijk huwelijk. Controversiële kwesties gaven hem de gelegenheid om zijn verbluffende retorische vaardigheden te tonen, en bevestigden daarbij een strikt contradictoir model van wetenschap. Het was eerder het spel dan de schijnwerpers waaraan hij verslaafd was.
Eysenck deed nooit concessies aan de eenvoud van zijn drie dimensies als voldoende om de onderliggende structuur van persoonlijkheid te beschrijven. Echter, zijn poging om Cronbachs twee scholen van experimentele en correlationele psychologie met elkaar te verzoenen, werd met onverschilligheid begroet, grenzend aan vijandigheid. Hoewel hij misschien de intellectuele kracht en de disciplinaire reikwijdte had om dergelijke vastgeroeste barrières te slechten, werkte zijn partijdige, niet-verzoenlijke stijl tegen hem.
Deze persoonlijke neigingen verklaarden ook voor een deel waarom Eysenck zoveel vijandigheid en laster aantrok. Degenen die aan de verkeerde kant van zijn pen of tong zaten, vergeleken Eysenck met een aanklagende advocaat die selectief feiten verzamelde voor een geprefereerd standpunt. Bovendien deed hij weinig om de gekneusde ego’s te sussen die dit opleverde, weinig om de twijfels weg te nemen. En als sommigen hem als een monster beschouwden, dan was hij een monster dat de discipline zelf had gemaakt. Hij domineerde in een tijdperk waarin snelle publicaties en statistisch significante resultaten aan de orde van de dag waren. Eysenck paste zich aan. Met een postdoctoraal studentenleger van onderzoekers tot zijn beschikking gedurende een groot deel van zijn hoogtijdagen, kon hij het zich veroorloven selectiever te zijn dan de meesten, en naar believen empirische artikelen en boek-lengten van theoretische integraties af te leveren. Replicatie, aanpassing en revisie werden minder beloond, en moesten vaak wachten.
Voor iemand die schijnbaar zo meedogenloos was, was Eysenck ook behoorlijk goed van vertrouwen. Hij gaf bijna onvoorwaardelijke loyaliteit, en hij inspireerde het in ruil daarvoor. Maar zijn loyaliteit was niet altijd op de juiste plaats, want hij omarmde doelen en medewerkers die niemand anders zou omarmen. In toenemende mate verknocht aan een verleden van heterodoxe standpunten, schilderde hij zichzelf in verschillende hoeken. Het beste voorbeeld hiervan was waarschijnlijk zijn hardnekkige ontkenning van de carcinogene effecten van tabak. Eysenck bleef volhouden dat sigaretten het voordeel van de twijfel moesten krijgen, ondanks het groeiende bewijs. Eysenck ontving echter gedurende verscheidene decennia miljoenen ponden van de Amerikaanse tabaksindustrie, waarvan destijds slechts een deel werd gedeclareerd. Door rechtszaken gestuurde archiefbestanden hebben het mogelijk gemaakt te onderzoeken hoe diep deze relatie ging. Het controversiële epidemiologische onderzoek van Ronald Grossarth-Maticek was, zo hoopte Eysenck, de ultieme comeback – omdat het suggereerde dat psychosociale persoonlijkheidsfactoren de voornaamste boosdoener waren. Eysenck heeft dit onderzoek in de jaren tachtig en negentig onvermoeibaar voortgezet en gepromoot, ondanks de immense scepsis. Hoewel Eysenck de kritiek altijd wegwuifde, werd zijn zekerheid in zijn eigen onafhankelijkheid niet gedeeld door veel waarnemers, evenmin als zijn onverschilligheid voor kwesties van belangenverstrengeling en ethisch toezicht.
En wat te denken van de kwestie ras en IQ? De controverse eiste zeker zijn tol van Eysenck, meer dan hij bereid was toe te geven. Gedeeltelijk uit loyaliteit en gedeeltelijk als een soort debatuitdaging, vermengde de controverse het wetenschappelijke, het politieke en het sociale als geen ander. Misschien zou men terug moeten gaan naar zijn kindertijd om zijn beweegredenen te verklaren, want dat is precies wat hij deed. Tijdens de controverse gebruikte Eysenck zijn ervaring van het vooroorlogse Berlijn om zijn anti-fascistische geloofsbrieven kracht bij te zetten. De tamelijk schaarse verslagen die uit deze periode bewaard zijn gebleven schetsen een complex maar onvolledig beeld, maar ze waren voldoende om sommige beweringen die hij deed een beetje vergezocht te doen lijken. Zijn kindertijd bood ook inzicht in zijn afkeer van politiek en zijn geloof in de overheersende macht van de wetenschap. Vandaag, in het tijdperk van het in kaart brengen van de genen, heeft het allemaal een sepia-achtige kwaliteit. Een deel van het vuur is uit de zaak verdwenen nu er meer voorwaardelijke antwoorden op de dichotomie natuur/opvoeding naar voren worden gebracht. Oude politieke zekerheden zijn eveneens vertroebeld. Met de dominantie van geavanceerde biogenetische technieken in de neurowetenschappen en daarbuiten, lijkt Eysencks conservatieve nativisme – dat in de jaren zestig en zeventig zo tegen de stroom inging – nu zowel minder scherp als meer vooruitziend.
Tijdens het drukken van Playing with Fire: The Controversial Career of Hans J. Eysenck in het Verenigd Koninkrijk heb ik veel geleerd over wat Simon Singh heeft beschreven als de meest vijandige smaadwetten ter wereld. Dat is echter een ander verhaal – dit is dat van Eysenck. Playing with Fire is een poging om een volledig en openhartig verslag te geven van de carrière van deze verstokte controversialist, de man die ze graag haatten.
– Noot van de redactie: Voor Michael Eysencks recensie van Playing with Fire, zie het septembernummer van 2010.
Roderick D. Buchanan is verbonden aan de School of Historical and Philosophical Studies, University of Melbourne: