Motief (muziek)

In de muziek, een motief (uitspraak) (help-info) IPA: (/moʊˈtiːf/) (ook motief) een korte muzikale frase, een saillante terugkerende figuur, een muzikaal fragment of een opeenvolging van noten die een bijzonder belang heeft in of kenmerkend is voor een compositie: “Het motief is de kleinste structurele eenheid die thematische identiteit bezit”.

Een frase die oorspronkelijk als motief werd voorgesteld, kan een figuur worden die een andere melodie begeleidt, zoals in het tweede deel van het Strijkkwartet van Claude Debussy (1893). Play (help-info) White zou de begeleiding classificeren als motiverend materiaal, aangezien het was, “afgeleid van een belangrijk motief dat eerder werd genoemd”.

In Beethovens Vijfde Symfonie wordt een viernotenfiguur het belangrijkste motief van het werk, dat melodisch en harmonisch wordt uitgebreid tot het hoofdthema van het eerste deel. Play (help-info)

Openingsmotief van twee noten uit de Finlandia van Jean Sibelius. Play (help-info)

Motief uit de Mis van Machaut, opmerkelijk vanwege zijn lengte van zeven noten. Play (help-info)

Motief uit veel van Bachs werken, waaronder de eerste delen van het derde en zesde Brandenburgse Concerto en de derde viol da gamba sonate. Play (help-info)

Motief uit Ravels Strijkkwartet, eerste deel. Play (help-info)

“Vloek”-motief uit filmmuziek, geassocieerd met schurken en onheilspellende situaties. Play (help-info)

De Encyclopédie de la Pléiade beschouwt het als een “melodische, ritmische of harmonische cel”, terwijl de Encyclopédie Fasquelle uit 1958 beweert dat het een of meer cellen kan bevatten, al blijft het het kleinste analyseerbare element of frase binnen een onderwerp. Het wordt algemeen beschouwd als de kortste onderverdeling van een thema of frase die nog steeds zijn identiteit als muzikaal idee behoudt. “De kleinste structurele eenheid die thematische identiteit bezit”. Grove en Larousse zijn het er ook over eens dat het motief harmonische, melodische en/of ritmische aspecten kan hebben, Grove voegt eraan toe dat het “het meest wordt gedacht in melodische termen, en het is dit aspect van het motief dat wordt aangeduid met de term ‘figuur’.”

Een harmonisch motief is een reeks akkoorden die in abstracte zin worden gedefinieerd, dat wil zeggen, zonder verwijzing naar melodie of ritme. Een melodisch motief is een melodische formule, vastgesteld zonder verwijzing naar intervallen. Een ritmisch motief is de term die een karakteristieke ritmische formule aanduidt, een abstractie getrokken uit de ritmische waarden van een melodie.

Een motief dat thematisch geassocieerd wordt met een persoon, plaats of idee wordt een leitmotiv genoemd. Soms is zo’n motief een muzikaal cryptogram van de betreffende naam. Een kopmotief (Duits: Kopfmotiv) is een muzikaal idee aan het begin van een reeks delen dat dient om die delen te verenigen.

Scruton suggereert echter dat een motief zich onderscheidt van een figuur in die zin dat een motief op de voorgrond treedt terwijl een figuur op de achtergrond treedt: “Een figuur lijkt op een lijstwerk in de architectuur: het is ‘open aan beide uiteinden’, zodat het eindeloos herhaalbaar is. Door een frase als een figuur te horen, in plaats van als een motief, plaatsen we het tegelijkertijd op de achtergrond, ook al is het … sterk en melodieus”.

Elk motief kan worden gebruikt om complete melodieën, thema’s en stukken te construeren. Muzikale ontwikkeling maakt gebruik van een afzonderlijke muzikale figuur die vervolgens in een muziekstuk of een gedeelte daarvan wordt veranderd, herhaald of in een bepaalde volgorde wordt gezet, waardoor de eenheid van het muziekstuk wordt gewaarborgd. Dergelijke motivische ontwikkeling vindt zijn oorsprong in de klaviersonates van Domenico Scarlatti en de sonatevorm uit de tijd van Haydn en Mozart. Beethoven heeft deze techniek ongetwijfeld het best uitgewerkt; het beroemde “noodlotmotief” – het patroon van drie korte noten gevolgd door één lange – waarmee zijn Vijfde Symfonie begint en dat in het hele werk terugkeert in verrassende en verfrissende permutaties, is daarvan een klassiek voorbeeld.

Motivische verzadiging is de “onderdompeling van een muzikaal motief in een compositie”, d.w.z, motieven en thema’s onder de oppervlakte houden of spelen met hun identiteit, en is gebruikt door componisten als Miriam Gideon, zoals in “Night is my Sister” (1952) en “Fantasy on a Javanese Motif” (1958), en Donald Erb. Het gebruik van motieven wordt besproken in Adolph Weiss’ “Het Lyceum van Schönberg”.

Hugo Riemann definieert een motief als, “de concrete inhoud van een ritmisch basistijdseenheid.”

Anton Webern definieert een motief als, “het kleinste onafhankelijke deeltje in een muzikaal idee”, die herkenbaar zijn door hun herhaling.

Arnold Schönberg definieert een motief als, “een eenheid die een of meer kenmerken bevat van interval en ritme aanwezigheid wordt gehandhaafd in constant gebruik gedurende een stuk”.