Lorenz is wel ‘De vader van de ethologie’ genoemd, door Niko Tinbergen. Misschien wel Lorenz’ belangrijkste bijdrage aan de ethologie was zijn idee dat gedragspatronen bestudeerd kunnen worden als anatomische organen. Dit concept vormt de basis van het ethologisch onderzoek. Richard Dawkins noemde Lorenz echter een “‘goed van de soort’ man”, en verklaarde dat het idee van groepsselectie “zo diep geworteld” was in Lorenz’ denken dat hij “zich klaarblijkelijk niet realiseerde dat zijn uitspraken in strijd waren met de orthodoxe Darwinistische theorie.”
Samen met Nikolaas Tinbergen, ontwikkelde Lorenz het idee van een aangeboren vrijlatingsmechanisme om instinctief gedrag (vaste actiepatronen) te verklaren. Zij experimenteerden met “supernormale stimuli” zoals reuze eieren of dummy vogel snavels, waarvan zij ontdekten dat deze de vaste actiepatronen krachtiger konden loslaten dan de natuurlijke objecten waarvoor het gedrag was aangepast. Onder invloed van de ideeën van William McDougall, ontwikkelde Lorenz dit tot een “psychohydraulisch” model van de motivatie van gedrag, dat neigde naar groepselectionistische ideeën, die invloedrijk waren in de jaren 1960. Een andere van zijn bijdragen tot de ethologie is zijn werk over inprenting. Zijn invloed op een jongere generatie ethologen; en zijn populaire werken, waren belangrijk in het onder de aandacht brengen van de ethologie bij het grote publiek.
Lorenz beweerde dat er een wijdverspreide minachting bestond voor de beschrijvende wetenschappen. Hij schreef dit toe aan de ontkenning van de waarneming als de bron van alle wetenschappelijke kennis: “een ontkenning die is verheven tot de status van religie.” Hij schreef dat in vergelijkend gedragsonderzoek, “het noodzakelijk is om verschillende bewegingspatronen te beschrijven, ze vast te leggen, en bovenal, ze onmiskenbaar herkenbaar te maken.”
Er zijn drie onderzoeksinstellingen in Oostenrijk naar Lorenz vernoemd: het Konrad Lorenz Institute for Evolution and Cognition Research (KLI) was gehuisvest in Lorenz’ familie herenhuis in Altenberg voordat het in 2013 naar Klosterneuburg verhuisde Ontdek het KLI; de Konrad Lorenz Forschungsstelle (KLF) op zijn voormalige veldstation in Grünau; en het Konrad Lorenz Institute of Ethology, een externe onderzoeksfaciliteit van de Universiteit voor Diergeneeskunde Wenen.
Visie op de uitdagingen waarvoor de mensheid staatEdit
Lorenz voorspelde de relatie tussen de markteconomie en de dreiging van een ecologische catastrofe. In zijn boek uit 1973, Civilized Man’s Eight Deadly Sins, behandelt Lorenz de volgende paradox:
Alle voordelen die de mens heeft verkregen door zijn steeds diepgaander begrip van de natuurlijke wereld die hem omringt, zijn technologische, chemische en medische vooruitgang, die allemaal het menselijk lijden zouden moeten verlichten… neigen er in plaats daarvan toe de vernietiging van de mensheid te bevorderen
Lorenz neemt een ecologisch model aan om te proberen de mechanismen achter deze tegenstrijdigheid te vatten. Zo “zijn alle soorten… aangepast aan hun omgeving… inclusief niet alleen de anorganische componenten… maar ook alle andere levende wezens die de plaats bewonen.” p31.
Fundamenteel voor Lorenz’ ecologietheorie is de functie van negatieve terugkoppelingsmechanismen, die op hiërarchische wijze impulsen dempen die zich voordoen onder een bepaalde drempel. De drempels zelf zijn het product van de interactie tussen contrasterende mechanismen. Zo werken pijn en genot als controlemechanismen op elkaar:
Om een begeerde prooi te bemachtigen, zal een hond of wolf dingen doen die hij in een andere context zou schuwen: doornstruiken doorrennen, in koud water springen en zich blootstellen aan risico’s die hem normaal angst aanjagen. Al deze remmende mechanismen… werken als een tegenwicht tegen de effecten van leermechanismen… Het organisme kan zich niet veroorloven een prijs te betalen die niet de moeite waard is. p53.
In de natuur neigen deze mechanismen naar een ‘stabiele toestand’ onder de levende wezens van een ecologie:
Bij nadere beschouwing blijkt dat deze wezens… elkaar niet alleen niet schaden, maar vaak een belangengemeenschap vormen. Het is duidelijk dat het roofdier sterk geïnteresseerd is in het overleven van die soort, dierlijk of plantaardig, die zijn prooi vormt. … Het is niet ongewoon dat de prooisoort specifieke voordelen ontleent aan zijn interactie met de roofdiersoort… pp31-33.
Lorenz stelt dat de mensheid de enige soort is die niet gebonden is aan deze mechanismen, omdat zij de enige is die haar eigen milieu heeft bepaald:
wordt bepaald door de vooruitgang van de technologie van de mens (p35)…. de menselijke ecologie (economie) wordt beheerst door mechanismen van POSITIEVE terugkoppeling, gedefinieerd als een mechanisme dat de neiging heeft gedrag aan te moedigen in plaats van het af te zwakken (p43). Positieve terugkoppeling brengt altijd het gevaar van een ‘lawine’ effect met zich mee… Een bijzondere vorm van positieve terugkoppeling doet zich voor wanneer individuen VAN DEZELFDE SOORTEN onderling met elkaar in concurrentie treden… Voor vele diersoorten houden omgevingsfactoren… intraspecies selectie van ramp… Maar er is geen kracht die dit soort gezonde regulerende werking uitoefent op de culturele ontwikkeling van de mensheid; helaas voor zichzelf heeft de mensheid geleerd om alle omgevingskrachten te overwinnen die extern zijn aan zichzelf p44.
Over agressie bij mensen zegt Lorenz het volgende:
Stelt u zich eens voor dat een volkomen onbevooroordeelde onderzoeker op een andere planeet, misschien op Mars, het menselijk gedrag op aarde onderzoekt met behulp van een telescoop waarvan de vergroting te klein is om hem in staat te stellen individuen te onderscheiden en hun afzonderlijke gedrag te volgen, maar groot genoeg om hem in staat te stellen gebeurtenissen zoals volksverhuizingen, oorlogen en soortgelijke grote historische gebeurtenissen waar te nemen. Hij zou nooit de indruk krijgen dat het menselijke gedrag door intelligentie, nog minder door verantwoordelijke moraal werd gedicteerd. Als wij veronderstellen dat onze vreemde waarnemer een wezen van zuiver verstand is, zelf verstoken van instincten en zich niet bewust van de manier waarop alle instincten in het algemeen en agressie in het bijzonder kunnen mislopen, dan zou hij helemaal niet weten hoe hij de geschiedenis überhaupt moet verklaren. De steeds terugkerende verschijnselen van de geschiedenis hebben geen redelijke oorzaken. Het is een gemeenplaats te zeggen dat zij veroorzaakt worden door wat in het spraakgebruik zo treffend de “menselijke natuur” wordt genoemd. Onredelijke en onredelijke menselijke natuur zorgt ervoor dat twee naties met elkaar wedijveren, hoewel geen economische noodzaak hen daartoe dwingt; het zet twee politieke partijen of religies met verbazingwekkend gelijksoortige heilsprogramma’s ertoe aan elkaar bitter te bestrijden, en het drijft een Alexander of een Napoleon ertoe miljoenen levens op te offeren in zijn poging de wereld onder zijn scepter te verenigen. Men heeft ons geleerd sommige van de personen die deze en soortgelijke absurditeiten hebben begaan met respect te bejegenen, zelfs als “grote” mannen, men is geneigd te zwichten voor de politieke wijsheid van degenen die de leiding hebben, en wij zijn allen zo gewend aan deze verschijnselen dat de meesten van ons niet beseffen hoe abject dom en onwenselijk het historische massagedrag van de mensheid eigenlijk is
Lorenz ziet de menselijke onafhankelijkheid van natuurlijke ecologische processen niet noodzakelijkerwijs als slecht. Sterker nog, hij stelt dat:
Een geheel nieuwe die in alle opzichten beantwoordt aan de verlangens… theoretisch even duurzaam zou kunnen blijken als dat wat zonder zijn ingrijpen zou hebben bestaan (36).
Het concurrentieprincipe, kenmerkend voor de westerse samenlevingen, vernietigt echter elke kans hierop:
De concurrentie tussen mensen vernietigt met koude en diabolische wreedheid… Onder de druk van deze competitieve woede zijn we niet alleen vergeten wat nuttig is voor de mensheid als geheel, maar zelfs dat wat goed en voordelig is voor het individu. Men kan zich afvragen wat schadelijker is voor de moderne mensheid: de zucht naar geld of de consumptieve haast… in beide gevallen speelt angst een zeer belangrijke rol: de angst ingehaald te worden door de concurrenten, de angst arm te worden, de angst verkeerde beslissingen te nemen of de angst niet aan de eisen te voldoen… pp45-47.
In dit boek stelt Lorenz voor dat de beste hoop voor de mensheid ligt in het zoeken naar partners op basis van de vriendelijkheid van hun hart en niet zozeer op basis van hun uiterlijk of rijkdom. Hij illustreert dit met een Joods verhaal, dat expliciet als zodanig wordt beschreven.
Lorenz was een van de vroege wetenschappers die de betekenis van de menselijke overbevolking onderkende. De nummer één dodelijke zonde van de beschaafde mens in zijn boek is overbevolking, wat leidt tot agressie.
Filosofische speculatiesEdit
In zijn boek Behind the Mirror: A Search for a Natural History of Human Knowledge, overweegt Lorenz de oude filosofische vraag of onze zintuigen ons correct informeren over de wereld zoals die is, of ons slechts een illusie verschaffen. Zijn antwoord komt uit de evolutionaire biologie. Alleen eigenschappen die ons helpen te overleven en ons voort te planten worden doorgegeven. Als onze zintuigen ons verkeerde informatie zouden geven over onze omgeving, zouden we snel uitgestorven zijn. Daarom kunnen we er zeker van zijn dat onze zintuigen ons juiste informatie geven, want anders zouden we hier niet zijn om ons te laten misleiden.