We hebben Japan te danken aan de praktijk van opzichtig overwerk. Vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw was het naoorlogse Japan wereldwijd de norm voor hard werken. In de gouden eeuw van groei boden Japanse bedrijven levenslange baanzekerheid en hoge lonen in ruil voor lange werktijden, loyaliteit en dienstbaarheid. Een baan voor het leven als vaste werknemer bij een gerespecteerd bedrijf vergde persoonlijke offers – onbetaald overwerk en verhuizingen – maar het was een prijs die vrijwillig werd geaccepteerd.
Sinds de Aziatische financiële crisis van 1997 staat de Japanse productiviteit echter onderaan de ranglijst van de G7, ver onder het gemiddelde van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Volgens Bloomberg Economics is de productiviteit in de dienstensector, waar bijna 70 procent van de werknemers werkt, tussen 2003 en 2016 met meer dan 10 procent gedaald.
In buurtwinkels worden schone overhemden verkocht voor mensen die nog niet naar huis zijn geweest
Japanse werkplekconventies die ooit een zegen waren voor de productiviteit, beginnen een averechts effect te hebben. Overwerken is een substituut geworden voor efficiënt werken en er heeft zich een hele cultuur ontwikkeld rond het mogelijk maken van absurd lange werktijden. Het wordt als onbeleefd beschouwd het kantoor te verlaten vóór je baas en werknemers aarzelen om dat vóór hun collega’s te doen. Buurtwinkels verkopen schone overhemden voor degenen die nog geen kans hebben gehad om naar huis te gaan en een genre literatuur, kodoku, romantiseert de eenzaamheid van Japanse werknemers die weinig tijd of zin hebben om vrienden te zien of een partner te vinden.
Japans werkcultuur is levensgevaarlijk geworden
Dood door overwerk, karoshi, eiste 191 mensen in 2016 en volgens een overheidsrapport loopt meer dan een vijfde van de Japanse werknemers het risico door meer dan 80 uur overwerk per maand te maken, meestal onbetaald. Nog ernstiger is dat een op de tien Japanse werknemers elke maand meer dan 100 uur overuren klokt.
En gemiddeld gebruiken Japanse werknemers slechts 50 procent van hun recht op jaarlijkse vakantie, wat neerkomt op slechts 8,8 dagen per jaar, volgens het ministerie van Volksgezondheid, een percentage dat veel lager is dan dat van Japans zeer productieve buren Hongkong (100 procent) en Singapore (78 procent).
De regering is zich terdege bewust van de diepte van de crisis. Het Japanse parlement bespreekt momenteel een wetsvoorstel dat de maandelijkse overuren beperkt tot 100 uur, en is begonnen met het noemen, aan de schandpaal nagelen en beboeten van werkplekken die de bestaande regels overtreden. Maar campagnevoerders beweren dat zonder de hoeveelheid werk die werknemers op zich nemen aan te pakken, een plafond Japanse werknemers zou dwingen hun werklast met clandestiene middelen vroeger in de ochtend, tijdens de lunch en thuis te voltooien.
Japan lijdt onder lage productiviteit en geboortecijfers
Terwijl Japan worstelt met zijn productiviteitstekort, heeft het ook te kampen met een goed gedocumenteerde en daarmee samenhangende demografische crisis. Het aantal sterfgevallen in Japan overtreft nu het aantal geboorten met een snelheid van 1.000 per dag. Yoshie Komuro, oprichter en chief executive van adviesbureau Work-Life Balance, zegt dat de straffe werkcultuur van Japan rechtstreeks verband houdt met het dalende nationale geboortecijfer.
Er is een ernstig gebrek aan zinvolle voorzieningen om jonge mensen aan te moedigen en te ondersteunen bij het stichten van een gezin, omdat werkplekken onverschillig lijken te staan tegenover het helpen van Japanse werknemers bij het in evenwicht brengen van werk en privéleven.
Als onderdeel van het zogenaamde “Abenomics”-programma van premier Shinzo Abe om de economie te stimuleren, zijn vrouwen aangemoedigd om te blijven werken of weer te gaan werken; zo’n 70 procent vertrekt na hun eerste kind. Toch blijven onofficiële en illegale beleidsmaatregelen op de werkplek bestaan, zoals systemen voor zwangerschapsbevelen, die werkgevers gebruiken om koppels op hun beurt te laten wachten met het krijgen van kinderen, waardoor het geboortecijfer in Japan daalt, zegt Kanako Amano, een onderzoeker aan het NLI Research Institute.
Een toename van onzekere werkgelegenheid kan ook een klasse Japanse mannen creëren die niet trouwt. Van mannen wordt nog steeds verwacht dat ze kostwinner zijn in Japan, maar door de toename van onregelmatig werk, dat tussen 1995 en 2008 met 7,6 miljoen banen is toegenomen, terwijl het aantal banen voor het leven met 3,8 miljoen is gedaald, worden hun kansen beperkt. Onregelmatig werk wordt ongeveer 30 procent minder betaald dan andere banen en terwijl 56 procent van de fulltime werknemers in het bedrijfsleven van begin 30 getrouwd is, is slechts 30 procent van de onregelmatige werknemers dat, volgens professor Jeff Kingston van de Temple University.
Eenvoudige stappen moeten worden genomen om de werkcultuur van Japan aan te pakken
Japans hoge verwachtingen van zijn economie frustreren misschien de hervorming van de werkplek. Het land heeft een veeleisende dienstverleningscultuur hoog te houden, maar een nationale angst voor inflatie, prijsstijgingen en banenverlies. In combinatie met het dalende geboortecijfer en het gesloten immigratiebeleid is de druk op werkenden groot. Aangezien de reële lonen zijn gestagneerd, zijn werknemers nog minder geneigd te klagen over extra werkuren of te switchen tussen banen, en geven zij voorrang aan werk boven hun persoonlijke leven en gezondheid.
Het land zou door relatief bescheiden veranderingen efficiënter kunnen worden. De werkcultuur in Japan is nodeloos hiërarchisch, de besluitvorming verloopt traag en op basis van consensus, flexibel werken is zeldzaam en verstikkende regels straffen het personeel voor de meest onbeduidende overtredingen. Door een einde te maken aan stompzinnige arbeidspraktijken, zoals micromanagement, presenteïsme, overbodige vergaderingen en papierwerk, en de praktijk van het toekennen van loonsverhogingen op grond van anciënniteit in plaats van prestaties, zou grote winst kunnen worden geboekt.
Op macro-economisch niveau begint Japan meer buitenlandse werknemers toe te laten en automatisering kan ook de produktiviteit verhogen. Op bedrijfsniveau kunnen bedrijven die in staat zijn bescheiden hervormingen op de werkplek door te voeren, zelfs als zij geen baan voor het leven kunnen bieden, gemakkelijker talent wegkapen, aldus Yumiko Murakami van de OESO.
Geschreven door
Sharon Thiruchelvam