Hillel, (gebloeid 1e eeuw v. Chr. eerste kwart 1e eeuw n. Chr.), Joodse wijsgeer, de belangrijkste meester in bijbelcommentaar en tolk van de Joodse traditie in zijn tijd. Hij was het vereerde hoofd van de school die bekend stond onder zijn naam, het Huis van Hillel, en zijn zorgvuldig toegepaste exegetische discipline werd de Zeven Regels van Hillel genoemd.
Hillel werd geboren in Babylonië, waar hij zowel zijn vroege als zijn middelbare opleiding kreeg. Als jonge man ging hij naar Palestina om verder te studeren onder de voornaamste leraren van de Schrift en de Mondelinge Wet, die behoorden tot de groep of partij die Farizeeërs werden genoemd. Hoewel een strikt biografisch verslag van Hillels leven niet kan worden gegeven, omdat vrijwel elk verhaal over hem met legenden is doorspekt, vormen de literaire bronnen een samenhangend beeld van wat de eerste duidelijke persoonlijkheid van het Talmoedische Jodendom kan worden genoemd, de tak van het Joodse denken en de Joodse traditie die de Talmoed heeft geschapen, een werk dat commentaar geeft op het Mondelinge Recht. Met andere woorden, men kan zeggen dat het leven van Hillel meer is dan een vage herinnering aan anekdotes of een naam met een of twee gezegden eraan verbonden.
Meer dan één verhaal onderstreept Hillel’s onverdeelde toewijding aan de studie. Zoals bij de meeste Talmoedische wijzen worden aan Hillel geen wonderen of bovennatuurlijke prestaties toegeschreven, maar hij wordt voorgesteld als een persoon met voorbeeldige, zelfs superlatieve deugden. Hij is, in de traditionele verhalen, het toonbeeld van geduld, en zelfs wanneer herhaalde pogingen worden ondernomen door sommigen om hem te beledigen, blijven zijn gelijkmoedigheid en beleefdheid onaangetast. Hij verschijnt als een vurig voorstander van vreedzaam gedrag, een liefhebber van alle mensen, een ijverig student, een overtuigend en bereidwillig leraar, en een man met een grondig en opgewekt vertrouwen in God. Kortom, hij verschijnt als het model van de ideale Joodse wijsgeer.
Deze idealisering is niet geheel de lof van de verteller. Kritische analyse van Hillel’s uitspraken, van zijn twee wetsbesluiten om de economische moeilijkheden in de samenleving te verlichten, en zelfs van de motieven die de legenden trachten te benadrukken, laten er weinig twijfel over bestaan dat Hillel inderdaad de structuur van het Joodse leven diepgaand heeft beïnvloed.
Hoewel hij nergens wordt beschreven als de grondlegger van regels om de student te leiden in de legitieme interpretatie van de Heilige Schrift, is Hillel ontegenzeggelijk een van de meest invloedrijke Talmoedische sponsors en beoefenaars van een bewuste, zorgvuldig toegepaste exegetische discipline die nodig is voor de juiste uitleg van de inhoud van de Bijbel. De “Zeven Regels” die hij hanteerde – waarvan sommige doen denken aan regels die golden in Hellenistische scholen waar Homerus werd bestudeerd en geïnterpreteerd – zouden als basis dienen voor meer uitgewerkte regels in de 2e eeuw. Homilieën of gelijkenissen die aan Hillel worden toegeschreven onthullen hem als een voortreffelijk pedagoog.
Naast zijn andere gaven bezat Hillel een epigrammatische vinnigheid die duidelijk naar voren komt in zijn spreuken en die er onvermijdelijk toe bijdroeg dat ze lang herinnerd werden. Het is veelbetekenend dat in het unieke traktaat van de Misjna (de gezaghebbende verzameling van het Mondelinge Recht), Pirqe Avot (“Hoofdstukken van de Vaders”), Hillel meer wordt geciteerd dan enige andere Talmoedische wijsgeer. Als hoofd van een school die bekend staat als het Huis van Hillel, slaagde hij erin een brede acceptatie te verwerven voor zijn benadering, die teksten en wetten bevrijdde van slaafse letterlijke en strikte interpretatie; inderdaad, zonder hem zou zich een compromisloze starheid en strengheid hebben kunnen ontwikkelen in de overgeleverde tradities.
Hillel’s waardering voor de sociaal-economische behoeften van zijn tijd en voor de grote mogelijkheden die inherent zijn aan bijbelse uitspraken en waarden, plus zijn voorkeur voor overtuigingskracht om zijn standpunt over te brengen, leidden ertoe dat, op enkele uitzonderingen na, de Hillelitische opvatting van de Talmoedische leer werd overgenomen en dat deze als de wettelijke norm werd vastgesteld.
Talmoedische bronnen spreken van Hillel’s promotie tot patriarchaal leiderschap nadat hij zijn intellectuele superioriteit had bewezen aan de toenmalige ambtsdragers. In ieder geval waren de Joodse patriarchen – de Romeinse term voor de officiële leiders van de Palestijnse Joden – tot ongeveer de 5e eeuw, toen er een einde kwam aan het patriarchaat, afstammelingen van Hillel.
Veel van de verhalen over Hillel, vooral die waarin hij tegenover Sjammai wordt gesteld, behoren tot de populairste Talmoedische verhalen in de Joodse literatuur en folklore.