Als je Franz Kafka’s De metamorfose in het Engels hebt gelezen, is het waarschijnlijk dat je in de vertaling de getransformeerde Gregor Samsa een “kakkerlak”, “kever” of, meer in het algemeen, een “gigantisch insect” hebt genoemd. Deze vertalingen van het oorspronkelijke Duits van de auteur slaan de plank niet noodzakelijk mis: Gregor scharrelt, zwaait met meerdere poten en heeft een soort exoskelet. Zijn huisvrouw noemt hem een “mestkever”… het bewijs is legio. Maar de Duitse woorden die in de eerste zin van het verhaal gebruikt worden om Gregor’s nieuwe incarnatie te beschrijven zijn veel mysterieuzer, en misschien wel op een vreemde manier beladen met metafysische betekenis.
Vertaalster Susan Bernofsky schrijft, “zowel het bijvoeglijk naamwoord ungeheuer (wat ‘monsterlijk’ of ‘enorm’ betekent) als het zelfstandig naamwoord Ungeziefer zijn ontkenningen-virtuele non-entiteiten-voorgesteld door un.” Ungeziefer, een term uit het Middelhoogduits, beschrijft zoiets als “een onrein dier dat ongeschikt is om te offeren”, behorend tot “de klasse van akelige kruipende-kruipende dingen”. Het suggereert vele soorten ongedierte – insecten, ja, maar ook knaagdieren. “Kafka,” schrijft Bernofsky, “wilde dat wij Gregor’s nieuwe lichaam en toestand zouden zien met dezelfde wazige focus waarmee Gregor ze zelf ontdekt.”
Het is waarschijnlijk precies om die reden dat Kafka afbeeldingen van Gregor verbood. In een brief aan zijn uitgever uit 1915 schreef hij: “Het insect mag niet worden getekend. Het mag zelfs niet van een afstand gezien worden.” Op de originele omslag van het slanke boek, hierboven, staat in plaats daarvan een heel normaal uitziende man, radeloos, alsof hij zich een vreselijke transformatie voorstelt, maar er niet echt een meemaakt.
Toch lijkt het duidelijk dat Kafka bedoelde dat Gregor een soort insect was geworden. Kafka’s brief gebruikt het Duitse Insekt, en toen hij terloops verwees naar het verhaal in wording, gebruikte Kafka het woord Wanze, of “insect”. Door dit te duidelijk te maken in het proza verwatert de groteske lichaamsafschuw die Gregor ondergaat, en het verhaal wordt verteld vanuit zijn gezichtspunt – één die “muteert naarmate het verhaal vordert.” Dat schrijft de Nederlandse lezer Freddie Oomkins, die verder opmerkt: “Op fysiek niveau begint Gregor op verschillende momenten in het verhaal te praten met een piepende, dierlijke stem, verliest hij de controle over zijn benen, hangt hij aan het plafond, begint hij zijn gezichtsvermogen te verliezen, en wil hij zijn zus bijten – niet echt behulpzaam bij het bepalen van zijn taxonomie.”
Over de moeilijkheden met vertalen en classificeren heen, besloot het Russische literaire meesterbrein en lepidopterist Vladimir Nabokov dat hij precies wist wat Gregor Samsa was geworden. En, tegen de wens van de auteur in, tekende Nabokov zelfs een tekening in zijn leesexemplaar van de novelle. Nabokov heeft zijn editie ook zwaar geredigeerd, zoals u kunt zien in de vele correcties en revisies hierboven. In een lezing over De Metamorfose concludeert hij dat Gregor “niet meer is dan een grote kever” (merk op dat hij het woord “gigantisch” uit de tekst hierboven schrapt en bovenaan schrijft “iets meer dan 1 meter lang”), en bovendien een die in staat is te vliegen, wat zou verklaren hoe hij op het plafond terechtkomt.
Dit alles kan zeer respectloos lijken ten opzichte van de auteur van De Metamorfose. Nabokov heeft zeker nooit respect gehad voor literaire personen en noemde bijvoorbeeld het werk van Faulkner “kronieken met maïskolven” en Joyce’s Finnegans Wake een “versteende superpun”. Maar in zijn lezing noemt Nabokov Kafka “de grootste Duitse schrijver van onze tijd. Dichters als Rilke of romanschrijvers als Thomas Mann zijn dwergen of plastische heiligen in vergelijking met hem”. Hij mag dan een heilige zijn, Kafka is “in de eerste plaats een kunstenaar,” en Nabokov gelooft niet dat “enige religieuze implicaties in Kafka’s genie kunnen worden gelezen.” (“Ik ben hier geïnteresseerd in insecten, niet in humbugs,” zegt hij afwijzend.)
Het verwerpen van Kafka’s neigingen tot mystiek druist in tegen de meeste interpretaties van zijn fictie. Men zou Nabokov ervan kunnen verdenken te veel van zichzelf in de auteur te zien wanneer hij Kafka vergelijkt met Flaubert en beweert: “Kafka hield ervan zijn termen te putten uit de taal van de wet en de wetenschap, en ze een soort ironische precisie te geven, zonder inmenging van de privé-sentimenten van de auteur.” Ungeheueres Ungeziefer is echter geen wetenschappelijke term, en de Middelnederduitse literaire oorsprong ervan – die Kafka van zijn studie zou hebben gekend – duidt duidelijk op religieuze ideeën van onreinheid en opoffering.
Met alle respect voor Nabokovs formidabele eruditie lijkt het er in dit geval op dat Kafka ten volle onnauwkeurigheid voor ogen had, wat Bernofsky “vage percepties van verbijstering” noemt, in taal die “zorgvuldig is gekozen om specificiteit te vermijden.” Kafka’s kunst bestaat uit dit vermogen om de oude gelaagdheden van de taal uit te buiten. Zijn bijna kabbalistische behandeling van tekens en zijn afkeer van gesmede beelden kunnen vertalers en bepaalde romanschrijvers verbijsteren en bedroeven, maar het is ook de grote bron van zijn unheimische genialiteit.
De Metamorfose werd deze maand 100 jaar geleden gepubliceerd. U kunt kopieën van de tekst vinden in onze collecties Gratis eBooks en Gratis Audioboeken.
Gerelateerde inhoud:
De kunst van Franz Kafka: Tekeningen uit 1907-1917
The Metamorphosis of Mr. Samsa: A Wonderful Sand Animation of the Classic Kafka Story (1977)
Vladimir Nabokov (Channelled by Christopher Plummer) Teaches Kafka at Cornell
Josh Jones is schrijver en muzikant en woont in Durham, NC. Volg hem op @jdmagness