Epictetus en het stoïcisme: The Wisdom of the Slave Philosopher

Geef een GRATIS lidmaatschapsvideo! Abonneer u op onze Nieuwsbrief.

Bekijk de kunst in de video

Het volgende is een transcriptie van deze video.

“Altijd te trachten mijzelf te overwinnen in plaats van het fortuin, mijn verlangens te veranderen in plaats van de orde van de wereld, en in het algemeen te geloven dat niets behalve onze gedachten geheel onder onze controle staat, zodat, nadat wij ons best hebben gedaan in uiterlijke zaken, wat ons nog te doen staat absoluut onmogelijk is, althans voor zover het ons aangaat.” (René Descartes, Verhandeling over de methode)

Deze passage werd geschreven door de 17e eeuwse Franse filosoof Rene Descartes, maar het had net zo goed geschreven kunnen zijn door een oude Stoïcijnse filosoof. Want de Stoïcijnen, zoals Descartes, waren zich er scherp van bewust dat de meeste mensen meer lijden dan nodig is door hun onvermogen om hun gedachten te beheersen. Maar ongewoon is het individu dat gecoördineerde stappen onderneemt om deze tekortkoming te corrigeren, die er met andere woorden naar streeft zijn innerlijk discours te beheersen. Wanneer wij ons in een moeilijke periode van ons leven bevinden, hebben wij de neiging naar buiten te kijken. We wijten onze ontevredenheid aan andere mensen, de toestand van de maatschappij, of een gebrek aan rijkdom, sociale status, macht, of roem.

Maar hoewel niet te ontkennen valt dat de buitenwereld ons voor veel uitdagingen stelt, is onze omgeving niet de meest fundamentele bepalende factor voor ons welzijn. Want als mens hebben we een unieke kracht – we kunnen ellende of vreugde creëren, onafhankelijk van onze omgeving. Door gedachten alleen kunnen wij een vredige omgeving veranderen in de ergste hel of innerlijke vrede vinden temidden van tragedie. De meeste mensen neigen meer naar de eerste situatie, niet naar de tweede, en daarom zullen we ons wenden tot de wijsheid van Epictetus, de grote stoïcijnse filosoof en voormalig slaaf, wiens geschriften praktisch advies geven om te ontsnappen aan de zelfopgelegde ketenen van onze soms kwellende denkpatronen.

“Je moet één persoon zijn, ofwel goed ofwel slecht. Je moet óf werken aan je heersende principe, óf werken aan uiterlijkheden, de kunst beoefenen van wat van binnen is óf van wat van buiten is, dat wil zeggen de rol spelen van óf een filosoof óf van een niet-filosoof.” (Epictetus, Enchiridion)

Epictetus geloofde dat we allemaal een keuze hebben: We kunnen de gewone weg kiezen en ons leven inrichten rond het nastreven van materieel goed en uiterlijke waarden zoals sociale status, of we kunnen de weg van de filosoof kiezen. Want in Epictetus’ tijd was filosofie eerst en vooral een manier van leven. Een filosoof was iemand die ernaar streefde de kunst van het leven te beheersen, en voor de stoïcijnen was dit analoog aan de beheersing van de eigen geest. Want volgens de Stoïcijnen is het waarschijnlijker dat een goed leven wordt bereikt door hen die leren hun gedachten te beheersen, dan door hen die geloven dat zij, voordat zij tevreden kunnen zijn, een of ander vooropgezet idee van werelds succes moeten bereiken. De reden waarom de stoïcijnen deze opvatting huldigden was dat zij erkenden dat onze controle over de uiterlijke gebeurtenissen in ons leven beperkt is, of zoals Epictetus het beroemde uitdrukte:

“Sommige dingen zijn aan ons en sommige zijn niet aan ons. Onze meningen zijn van ons, en onze impulsen, verlangens, afkerigheden – kortom, alles wat ons eigen is. Ons lichaam is niet van ons, evenmin als onze bezittingen, onze reputatie of onze openbare ambten. . .” (Epictetus, Enchiridion)

Als we ons geluk koppelen aan zaken die we niet in de hand hebben, of het nu gaat om rijkdom, schoonheid, sociale status of zelfs onze gezondheid, zullen we onnodig lijden. Want toeval, geluk, willekeur, of hoe je het ook wilt noemen, speelt een enorme rol in ieders leven. Wij kunnen de uiterlijke goederen of onderscheidingen waarop wij in onwetendheid ons geluk baseren, gemakkelijk verliezen, of zelfs in de eerste plaats niet bereiken. Maar aanvaarding hiervan hoeft niet te leiden tot fatalistische berusting in de veronderstelling dat, omdat sommige dingen buiten onze macht liggen, dat ook geldt voor ons welzijn. Want zoals Epictetus uitlegt “zijn het niet de dingen die ons hinderen, maar onze oordelen over de dingen” (Epictetus, Enchiridion) en omdat we onze oordelen kunnen controleren, ligt de kwaliteit van ons leven ook binnen onze controle.

Maar als we een leven hebben geleefd waarin negatieve gedachtenpatronen de boventoon voerden, hoe kunnen we dan beginnen met ons innerlijke discours meester te worden? Epictetus stelde voor dat we klein beginnen. Want na jaren van verwaarlozing moeten we innerlijke vermogens versterken die lang hebben gesluimerd, en dit kan effectief worden gedaan door te oefenen op de kleine ergernissen van het leven:

“Begin daarom met kleine dingen. Een beetje olie wordt gemorst, een beetje wijn wordt gestolen: zeg: “Dit is de prijs van kalmte; dit is de prijs van niet van streek zijn.”” (Epictetus, Enchiridion)

Als we eenmaal kalm kunnen blijven temidden van kleine tegenslagen en belemmeringen, adviseert Epictetus dat we ernaar streven om onze behoefte aan sociale bevestiging te verminderen. Dit advies is vooral relevant omdat veel mensen in onze tijd de waarde van hun daden bijna volledig beoordelen op hoe anderen reageren. Deze mensen, zou Epictetus zeggen, zijn slaven van de mening van anderen; zij hebben de controle over hun beoordelingsvermogen uit handen gegeven en daarmee de controle over hun geluk.

“Als iemand je lichaam aan een voorbijganger zou overhandigen, zou je geërgerd zijn. Schaam je je er niet voor dat je je geest overhandigt aan wie dan ook in de buurt, zodat die van streek en in de war raakt als die persoon je beledigt?” (Epictetus, Enchiridion)

Nadat we onze behoefte aan sociale bevestiging hebben geminimaliseerd en de controle over ons innerlijk leven hebben teruggenomen, achtte Epictetus het noodzakelijk om te beginnen met het cultiveren van het vermogen om die dingen te accepteren die we niet kunnen veranderen. Want het leven, zo geloofde hij, is het beste te zien als een dobbelspel. De omstandigheden van ons bestaan op elk moment zijn als de dobbelsteen die geworpen is, ze kunnen niet veranderd worden en moeten geaccepteerd worden, maar hoe we erop reageren, net als hoe we met de dobbelsteen spelen nadat ze gevallen zijn, is aan ons.

De meeste mensen, zo besefte Epictetus, accepteren en bespelen de dobbelsteen van het leven niet zoals ze geworpen is en dit is een product van een zwakke beheersing van hun innerlijke zelf. Want terwijl zij het goede kunnen aanvaarden, trachten zij uitdagingen en ontberingen te ontkennen en te ontvluchten. Als we echter de weg van de filosoof hebben gekozen, zullen we ontdekken dat we ontberingen niet als tegenslagen hoeven te zien, maar ze in plaats daarvan kunnen beschouwen als kansen om onze innerlijke vastberadenheid te versterken:

“Het zijn de omstandigheden die de mens tonen wat hij is. Wanneer u een moeilijkheid overkomt, bedenk dan dat God u, als een trainer van worstelaars, aan een ruwe jongeman heeft gekoppeld. “Met welk doel?” zult u misschien zeggen. Welnu, opdat gij een Olympisch overwinnaar moogt worden; maar dit wordt niet zonder zweet volbracht.” (Epictetus, Vertogen)

Na kennis te hebben genomen van de wijsheid van de stoïcijnse filosofen zullen veel mensen een kort gevoel van empowerment ervaren in het besef dat er andere manieren zijn om in deze wereld te bestaan – manieren die veel bevorderlijker zijn voor een vervullend leven. Maar angst en luiheid krijgen vaak de overhand en in plaats van stappen te ondernemen om te veranderen, blijven veel mensen doorgaan zoals ze bezig zijn, en zeggen tegen zichzelf dat ze het morgen wel weer goed zullen maken. Maar in de meeste gevallen zal die morgen nooit komen en zal er uiteindelijk een punt komen, soms eerder dan verwacht, waarop er geen morgen meer is, of in ieder geval niet genoeg om de enorme hoeveelheid verspilde tijd goed te maken.

“Als je nu dingen verwaarloost en lui bent en altijd maar uitstel na uitstel maakt en de ene dag na de andere instelt als de dag om aandacht aan jezelf te besteden, dan zul je zonder het te beseffen geen vooruitgang boeken maar eindigen als een niet-filosoof door het leven en de dood heen. Besluit dus nu dat je het waard bent te leven als een volwassen man die vooruitgang boekt, en maak alles wat je het beste lijkt tot een wet waar je niet tegenin kunt gaan. En als u enige tegenslag of iets aangenaams of achtenswaardigs of onbetamelijks tegenkomt, bedenk dan dat de wedstrijd nu is … en dat u de dingen niet meer kunt uitstellen en dat uw vooruitgang wordt gemaakt of vernietigd door één enkele dag en één enkele handeling.” (Epictetus, Enchiridion)

Verder Lezen