De ziekte van Parkinson (PD)

Overzicht

De ziekte van Parkinson (PD) is een progressieve aandoening die zenuwcellen in de hersenen aantast die verantwoordelijk zijn voor de beweging van het lichaam. Wanneer dopamine-producerende neuronen afsterven, treden symptomen op zoals tremor, traagheid, stijfheid en evenwichtsproblemen. Behandelingen richten zich op het verminderen van de symptomen om een actievere levensstijl mogelijk te maken en omvatten medicatie, dieet, lichaamsbeweging en diepe hersenstimulatie-operatie.

Het zenuwstelsel & dopamine

Om de ziekte van Parkinson te begrijpen, is het nuttig te begrijpen hoe neuronen werken en hoe PD de hersenen beïnvloedt (zie Anatomie van de hersenen).

Zenuwcellen, of neuronen, zijn verantwoordelijk voor het verzenden en ontvangen van zenuwimpulsen of berichten tussen het lichaam en de hersenen. Probeer u de elektrische bedrading in uw huis voor te stellen. Een elektrisch circuit bestaat uit een groot aantal draden die zo met elkaar verbonden zijn dat wanneer een lichtschakelaar wordt aangezet, een gloeilamp gaat branden. Op dezelfde manier zal een neuron dat opgewonden is, zijn energie doorgeven aan neuronen die ernaast liggen.

Neuronen hebben een cellichaam met vertakkende armen, dendrieten genaamd, die als antennes fungeren en boodschappen oppikken. Axonen dragen boodschappen weg van het cellichaam. Impulsen gaan van neuron naar neuron, van de axon van de ene cel naar de dendrieten van een andere, door een kleine spleet tussen de twee zenuwcellen, een synaps, over te steken. Chemische boodschappers, neurotransmitters genaamd, zorgen ervoor dat de elektrische impuls de kloof kan passeren.

Neuronen praten op de volgende manier met elkaar (fig. 1):

Figuur 1. Neuronen communiceren met elkaar via een kleine opening die synaps wordt genoemd. Inkomende boodschappen van het zenuwcentrum worden doorgegeven aan het axon waar de zenuwcel wordt gestimuleerd om neurotransmitters af te geven in de synaps. De receptoren van de naburige zenuwcellen pikken deze chemische boodschappers op en geven de boodschap effectief door aan de volgende zenuwcel.

1. Inkomende boodschappen van de dendrieten worden doorgegeven aan het einde van het axon, waar zakjes met neurotransmitters (dopamine) zich openen in de synaps.
2. De dopaminemoleculen passeren de synaps en passen in speciale receptoren op de ontvangende cel.
3. Die cel wordt gestimuleerd om de boodschap door te geven.
4. Nadat de boodschap is doorgegeven, laten de receptoren de dopaminemoleculen weer los in de synaps, waar het teveel aan dopamine wordt “opgenomen” of gerecycled in het vrijgevende neuron.
5. Chemicaliën genaamd MAO-B en COMT breken alle resterende dopamine af, zodat het synapsgebied “schoon” is en klaar voor de volgende boodschap.

Wat is de ziekte van Parkinson?

De ziekte van Parkinson (PD) is een degeneratieve, progressieve aandoening die zenuwcellen aantast in diepe delen van de hersenen, de basale ganglia en de substantia nigra genoemd. Zenuwcellen in de substantia nigra produceren de neurotransmitter dopamine en zijn verantwoordelijk voor het doorgeven van boodschappen die de lichaamsbeweging plannen en regelen. Om nog onbegrepen redenen beginnen de dopamine-producerende zenuwcellen van de substantia nigra bij sommige mensen af te sterven. Wanneer 80 procent van de dopamine verloren gaat, treden PD-symptomen op zoals tremor, trage bewegingen, stijfheid en evenwichtsproblemen.

De lichaamsbeweging wordt gecontroleerd door een complexe keten van beslissingen waarbij onderling verbonden groepen zenuwcellen, ganglia genaamd, betrokken zijn. Informatie komt naar een centraal gebied van de hersenen genaamd het striatum, dat samenwerkt met de substantia nigra om impulsen heen en weer te sturen van het ruggenmerg naar de hersenen. De basale ganglia en het cerebellum zijn verantwoordelijk voor het soepel en vloeiend uitvoeren van bewegingen (fig. 2).

Figuur 2. Een doorsnede van de hersenen. De impuls voor lichaamsbeweging begint in de motorische cortex van de hersenen. De basale ganglia zijn verantwoordelijk voor het activeren en inhiberen van specifieke circuits of terugkoppelingslussen.

De impulsen worden van neuron tot neuron doorgegeven en verplaatsen zich snel van de hersenen naar het ruggenmerg en uiteindelijk naar de spieren. Wanneer dopamine-receptoren in het striatum niet voldoende worden gestimuleerd, worden delen van de basale ganglia onder- of overgestimuleerd. Met name de nucleus subthalamicus (STN) wordt overactief en werkt als een rem op de globus pallidus interna (GPi), waardoor bewegingsstilstand en rigiditeit ontstaan. Wanneer de GPi overgestimuleerd is, heeft hij een overremmend effect op de thalamus, die op zijn beurt de output van de thalamus vermindert en tremor veroorzaakt (fig. 3).

Figuur 3. Wanneer de basale ganglia over- of ondergestimuleerd worden, treden de symptomen tremor, rigiditeit en traagheid van beweging op.

De werking van dopamine wordt tegengewerkt door een andere neurotransmitter, acetylcholine genaamd. Bij PD sterven de zenuwcellen die dopamine produceren af. De PD-symptomen tremor en stijfheid treden op wanneer de zenuwcellen vuren en er niet genoeg dopamine is om boodschappen door te geven. Hoge niveaus van glutamaat, een andere neurotransmitter, verschijnen ook bij PD als het lichaam probeert te compenseren voor het gebrek aan dopamine.

Wat zijn de symptomen?

De symptomen van PD verschillen van persoon tot persoon, net als de snelheid van progressie. Iemand die Parkinson heeft, kan enkele van deze meer gebruikelijke “kenmerkende” symptomen ervaren:

• Bradykinesie – trage beweging, verminderde beweeglijkheid, verminderd knipperen, kwijlen, uitdrukkingsloos gezicht.
• Tremor in rust – onwillekeurig trillen dat afneemt bij doelbewuste beweging. Begint meestal aan één kant van het lichaam, meestal de hand.
• Stijfheid – stijfheid veroorzaakt door onwillekeurige toename van de spierspanning.
• Posturale instabiliteit – gevoel van onevenwichtigheid. Patiënten compenseren dit vaak door hun zwaartepunt te verlagen, wat resulteert in een voorovergebogen houding.

Andere symptomen die wel of niet kunnen voorkomen:

Vriezen of vastzitten
Schuifelend lopen of slepen met één voet
Gebukte houding
Klein, verkrampt handschrift
Slaapproblemen, slapeloosheid
Apathie, depressie
Verminderd stemvolume of trillen bij het spreken
Slikproblemen
Constipatie
Cognitieve stoornissen

Wat zijn de oorzaken?

De oorzaak van Parkinson is grotendeels onbekend. Wetenschappers onderzoeken momenteel de rol die genetica, omgevingsfactoren en het natuurlijke verouderingsproces hebben op celdood en PD.

Er zijn ook secundaire vormen van PD die worden veroorzaakt door geneesmiddelen zoals haloperidol (een geneesmiddel tegen verwardheid en hallucinaties), reserpine (een ingrediënt in sommige bloeddrukverlagende geneesmiddelen), en metoclopramide (een middel tegen misselijkheid).

Wie wordt getroffen?

Meer dan 1,5 miljoen Amerikanen hebben PD. Het komt meestal voor bij mannen en vrouwen rond de leeftijd van 60 jaar. Vroeg ontstane Parkinson treedt op rond de leeftijd van 40 jaar.

Hoe wordt de diagnose gesteld?

Omdat andere aandoeningen en medicijnen de symptomen van PD nabootsen, is het stellen van een nauwkeurige diagnose door een arts belangrijk. Geen enkele test kan de diagnose PD bevestigen, omdat de symptomen van persoon tot persoon verschillen. Een grondige anamnese en lichamelijk onderzoek zouden voldoende moeten zijn om een diagnose te stellen. Andere aandoeningen die op Parkinson lijken, zijn onder meer Parkinson plus, essentiële tremor, progressieve supranucleaire palsie, multisysteematrofie, dystonie en hydrocefalie onder normale druk.

Welke behandelingen zijn beschikbaar?

Veel Parkinson-patiënten genieten van een actieve levensstijl en een normale levensverwachting. Het handhaven van een gezonde levensstijl door evenwichtig te eten en lichamelijk actief te blijven, draagt bij aan de algehele gezondheid en het welzijn. De ziekte van Parkinson kan worden behandeld met zelfzorg, medicatie en chirurgie.

Zelfzorg
Oefening is even belangrijk als medicatie bij de behandeling van PD. Het helpt de flexibiliteit te behouden en verbetert het evenwicht en het bewegingsbereik. Patiënten kunnen zich aansluiten bij een steungroep en plezierige activiteiten blijven doen om de kwaliteit van hun leven te verbeteren. Even belangrijk is de gezondheid en het welzijn van het gezin en de verzorgers die ook met PD te maken hebben. Zie voor aanvullende tips Omgaan met de ziekte van Parkinson.

Dit zijn enkele praktische tips die patiënten kunnen gebruiken:

• Oefening om kracht en flexibiliteit te behouden. Zorg voor een gezond dieet. Raadpleeg uw arts voordat u met een nieuw dieet of oefenprogramma begint.
• Overbelast uw lichamelijke activiteiten niet; ken uw grenzen en blijf er binnen.
• Verwijder vloerkleden en laaggelegen obstakels van paden binnen en buiten uw huis.
• Vervang kleding met ingewikkelde sluitingen door kleding die u gemakkelijk kunt aantrekken, zoals joggingbroeken, sweatshirts of broeken met elastische taillebanden.
• Een tegelvloer in de badkamer kan glad en gevaarlijk worden als hij nat is. Overweeg deze te vervangen door kamerbreed tapijt.
• Doe alsof u uw voeten optilt en met uw armen zwaait. Doe bij elke stap alsof u over een boomstam stapt.
• Neem extra kleine hapjes van uw voedsel, kauw goed en slik zorgvuldig door.
• Neem adem voordat u begint te spreken, en pauzeer tussen elke paar woorden of zelfs tussen elk woord.
• In plaats van met de hand te schrijven, gebruik een computer.

Medicijnen
Er zijn verschillende soorten medicijnen die worden gebruikt om de ziekte van Parkinson onder controle te krijgen. Deze medicijnen kunnen alleen of in combinatie met elkaar worden gebruikt, afhankelijk van of uw symptomen mild of gevorderd zijn.

1. Verzorgen dopamine in de hersenen door de afbraakwerking van MAO-B te blokkeren. Deze geneesmiddelen zijn selegiline (Eldepryl, Zelapar) en rasagiline (Azilect), die ook neuroprotectief zijn en de ziekteprogressie kunnen vertragen.
2. Blokkeer de werking van de neurotransmitter glutamaat, die een toename van de dopamine-afgifte mogelijk maakt. Dit middel is amantadine (Symmetrel).
3. Introduceer middelen die dopamine nabootsen en zich binden aan de receptoren in de synaps van het neuron. Tot deze middelen behoren pramipexole (Mirapex), en ropinirole (Requip), en apomorfine (Apokyn).
4. Vervang ontbrekende dopamine in de hersenen. Het geneesmiddel levodopa helpt bij bewegingsproblemen zoals tremor, stijfheid, traagheid en lopen. Levodopa wordt gecombineerd met carbidopa (Sinemet) om de bijwerkingen van misselijkheid te verminderen en om ervoor te zorgen dat levodopa in de hersenen wordt omgezet in dopamine en niet in de darm of het bloed.
5. Optimaliseren van de aflevering van levodopa aan de hersenen door COMT te blokkeren, dat dopamine afbreekt in het spijsverteringsstelsel, waardoor een gestage toevoer van levadopa de bloedbaan kan bereiken. Deze geneesmiddelen omvatten tolcapone (Tasmar) en entacapone (Comtan).
6. De activiteit van de neurotransmitter acetylcholine verminderen. Deze geneesmiddelen verminderen de tremor en omvatten trihexyfenidyl (Artane) en benztropine (Cogentin).

Na enige tijd medicatie kunnen patiënten merken dat elke dosis uitgewerkt raakt voordat de volgende dosis kan worden ingenomen (slijtage-effect) of grillige schommelingen in het dosis-effect (on-off effect). Anti-Parkinsonmedicijnen kunnen dyskinesie veroorzaken, dat zijn onwillekeurige schokkerige of slingerende bewegingen die meestal optreden bij piekdosering en worden veroorzaakt door een overbelasting van dopamine-medicatie. Soms kan dyskinesie hinderlijker zijn dan de symptomen van Parkinson.

Een nieuwe methode om medicatie in te nemen is via een medicijnpomp die een carbidopa/levodopa gel (Duopa) rechtstreeks in de darmen aflevert. Er is een operatie nodig om een klein gaatje (stoma) in de maag te plaatsen waardoor een slangetje wordt verbonden met een draagbare pomp die aan uw riem wordt gedragen. De pomp is ontworpen om het geneesmiddel continu, beetje bij beetje, toe te dienen om de absorptie te verbeteren en de wachttijden te verkorten. Duopa is vergelijkbaar met insulinepompen die door diabetici worden gebruikt.

Chirurgie
Wanneer medicijnen de symptomen niet onder controle krijgen vanwege ernstige “aan-uit” schommelingen, gebrek aan effectiviteit, of onverdraaglijke bijwerkingen, moet chirurgie worden overwogen. Andere chirurgische ingrepen zijn pallidotomie en thalamotomie. worden uitgevoerd om specifieke ganglia te vernietigen of te stimuleren.

• Diepe hersenstimulatie (DBS) is een chirurgische ingreep waarbij een pacemakerachtig apparaatje wordt geïmplanteerd dat elektrische signalen stuurt naar hersengebieden die verantwoordelijk zijn voor de beweging van het lichaam. De elektroden worden geplaatst in een specifiek gebied van de hersenen (meestal de nucleus subthalamicus), afhankelijk van de symptomen die worden behandeld. De elektroden worden zowel aan de linker- als aan de rechterkant van de hersenen geplaatst via kleine gaatjes boven in de schedel. De elektroden zijn verbonden met lange verlengdraden die onder de huid en langs de hals naar een stimulator op batterijen onder de huid van de borstkas worden geleid (afb. 4). Wanneer de stimulator is ingeschakeld, zendt hij elektrische impulsen uit om de gebrekkige zenuwsignalen te blokkeren die tremor, rigiditeit en andere symptomen veroorzaken.

Figuur 4. Overzicht van een diepe hersenstimulator (DBS). De elektroden worden diep in de hersenen geplaatst via kleine gaatjes in de schedel. De elektroden zijn via een verlengsnoer verbonden met een door batterijen gevoede stimulator die onder de huid van de borstkas is geplaatst. Omdat de linkerkant van de hersenen de rechterkant van het lichaam bestuurt en vice versa, wordt DBS meestal aan beide kanten van de hersenen uitgevoerd. De patiënt is in staat om de stimulator uit en aan te zetten met een handheld controller.

Patiënten met een ernstige depressie, gevorderde dementie of een instabiele medische toestand zijn mogelijk geen kandidaten voor een operatie. Ook patiënten die symptomen hebben die lijken op PD, maar bij wie een andere aandoening is vastgesteld, zoals multiple systeematrofie, progressieve supranucleaire parese of corticale basale degeneratie, mogen geen operatie overwegen.

Clinische trials

Clinische trials zijn onderzoeksstudies waarin nieuwe behandelingen – geneesmiddelen, diagnostica, procedures en andere therapieën – bij mensen worden getest om te zien of ze veilig en effectief zijn. Er wordt altijd onderzoek gedaan om de standaard van de medische zorg te verbeteren. Informatie over lopende klinische proeven, waaronder de voorwaarden, het protocol en de locaties, is te vinden op het web. Studies kunnen worden gesponsord door de National Institutes of Health (zie Clinicaltrials.gov), maar ook door de particuliere industrie en farmaceutische bedrijven (zie Centerwatch.com).

Bronnen & Links

Als u vragen hebt, kunt u Mayfield Brain & Spine bellen op 513-221-1100 of 800-325-7787.

Links
Parkinson Foundation www.parkinson.org
American Parkinson Disease Association apdaparkinson.org
Movement Disorder Society movementdisorders.org
Michael J. Fox Foundation MichaeljFox.org

Glossary

axon: een lang proces van de zenuwcel (neuron) dat zenuwimpulsen wegleidt van het cellichaam naar andere zenuwcellen.

acetylcholine: een neurotransmitter die het mogelijk maakt boodschappen van neuron tot neuron door te geven via een synaps; afgegeven door cholinerge zenuwen.

basale ganglia: een massa zenuwcellichamen (grijze stof) die diep in de witte stof van de grote hersenen ligt. Heeft verbindingen met gebieden die onbewust beweging controleren.

bradykinesie: traagheid van bewegen, verminderde beweeglijkheid, verminderd knipperen, kwijlen, uitdrukkingsloos gezicht.

dendriet: de armen van een zenuwcel die in verbinding staan met de axonen om impulsen door te geven naar het cellichaam.

dopamine: een neurotransmitter die ervoor zorgt dat boodschappen via een synaps van neuron tot neuron kunnen worden doorgegeven.

dystonie: een bewegingsstoornis die aanhoudende spiersamentrekkingen veroorzaakt die repeterende bewegingen of abnormale houdingen produceren. Spasmen kunnen vaak onder controle worden gehouden met zintuiglijke trucs om de beweging te onderdrukken.

essentiële tremor: onwillekeurige ritmische tremoren van de handen en armen. Tremoren treden zowel in rust als bij doelbewuste beweging op. Treedt ook op in het hoofd in een geen-beweging; vaak een erfelijke aandoening.

globus pallidus interna (GPi): kernen in de hersenen die de spiertonus regelen; deel van de basale ganglia.

glutamaat: een neurotransmitter die het mogelijk maakt dat boodschappen van neuron tot neuron worden doorgegeven via een synaps.

micrografie: klein handschrift dat bij de ziekte van Parkinson wordt gezien.

neuron: basiseenheid van het zenuwstelsel, bestaande uit een cellichaam, dendrieten en axon; ook wel zenuwcel genoemd.

neurotransmitter: een chemische stof die de overdracht van elektrische impulsen van de ene zenuwcel naar de andere over synapsen mogelijk maakt.

progressieve supranucleaire parese: een degeneratieve neurologische aandoening die motorische stoornissen veroorzaakt die lijken op die van Parkinson. Opmerkelijk symptoom is het verlies van het vermogen om de ogen te bewegen om naar beneden te kijken.

striatum (corpus striatum): deel van de basale ganglia dat betrokken is bij de onbewuste regulering van beweging.

substantia nigra: een groep cellen in de hersenen waar dopamine wordt geproduceerd.

subthalamische nucleus (STN): een groep cellen onder de thalamus die verbonden is met de basale ganglia.

synaps: de kleine spleet tussen twee zenuwcellen; waarover impulsen passeren door afgifte van neurotransmitters.

thalamus: een relaisstation voor alle zintuiglijke boodschappen die de hersenen binnenkomen; onderdeel van de basale ganglia.

bijgewerkt > 4.2018
beoordeeld door > George Mandybur, MD en Maureen Gartner, RN