Het werk van een renaissance hofportrettist was het maken van beeltenissen van zijn vorsten om in het paleis te tonen en aan buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders of aanstaande bruiden te geven. Het spreekt voor zich dat de portretten vleiend moesten zijn. Toch schilderde Giuseppe Arcimboldo in 1590 zijn koninklijke beschermheer, de Heilige Roomse Keizer Rudolf II, als een hoopje fruit en groenten (hiernaast). Met oogleden van erwtenpeulen en een kalebas als voorhoofd, lijkt hij minder op een koning dan op een cruditéschotel.
Vanuit dit verhaal
Gelukkig voor Arcimboldo had Rudolf gevoel voor humor. En hij was waarschijnlijk gewend geraakt aan de visuele humor van de kunstenaar. Arcimboldo diende de Habsburgse familie meer dan 25 jaar, en creëerde vreemde “samengestelde hoofden” gemaakt van zeedieren, bloemen, gebraden vlees en andere materialen.
Hoewel zijn werk eeuwenlang in de vergetelheid was geraakt, beleeft Arcimboldo een persoonlijke renaissance, met tentoonstellingen in grote Europese musea. In het Louvre is een serie schilderijen van Arcimboldo een van de populairste in de collectie. Zestien van de beste werken van de nar, waaronder de Louvre-serie, zijn tot 9 januari te zien in de National Gallery of Art in Washington, D.C., de eerste grote Amerikaanse tentoonstelling van dit soort.
“We wilden de mensen de ervaring laten beleven die de keizers aan het Habsburgse hof hadden,” zegt David Alan Brown, conservator van de National Gallery. “Om hetzelfde plezier te hebben, alsof ze een spel aan het spelen waren, om eerst te zien wat op een hoofd lijkt en dan bij nadere inspectie te ontdekken dat dit hoofd is gemaakt van een myriade van de meest zorgvuldig geobserveerde bloemen, groenten, fruit, dieren en vogels.”
De tentoonstelling is ook een kans om in Arcimboldo’s eigen hoofd te komen, zelf een soort compositie. Deels wetenschapper, deels vleier, deels visionair, werd Arcimboldo in 1526 in Milaan geboren. Zijn vader was kunstenaar, en Giuseppe’s vroege carrière lijkt op de standaard Renaissance dagelijkse sleur: hij ontwierp kathedraalramen en wandtapijten vol engelen, heiligen en evangelisten. Hoewel er appels en citroenen in sommige scènes voorkomen, zijn de producten in verhouding onopvallend. Rudolfs vader, Maximiliaan II, de Habsburgse aartshertog en weldra Heilig Rooms keizer, verwelkomde de schilder aan zijn Weense hof in het begin van de jaren 1560. Arcimboldo bleef bij de Habsburgers tot 1587 en bleef voor hen schilderen na zijn terugkeer naar Italië.
Misschien niet toevallig viel Arcimboldo’s lange afwezigheid uit Milaan samen met het bewind daar van een bijzonder humorloze Milanese aartsbisschop die hard optrad tegen plaatselijke kunstenaars en weinig geduld zou hebben gehad voor geproduceerde portretschilderingen. De Habsburgers, aan de andere kant, waren hongerig naar fantasierijke werken. De leden van de dynastie benadrukten snel hun aanspraken op grootheid en bevorderden een avant-gardistische sfeer aan hun hof, dat wemelde van de intellectuelen.
Arcimboldo was, volgens een Italiaanse vriend, altijd bezig met iets capricciosa, ofwel grilligs, of het nu ging om het uitvinden van een clavecimbelachtig instrument, het schrijven van poëzie of het bedenken van kostuums voor koninklijke optochten. Hij bracht waarschijnlijk tijd door met snuffelen in de privécollecties van de Habsburgers van kunstwerken en natuurlijke rariteiten in de Kunstkammer, die beschouwd wordt als een voorloper van de moderne musea.
De eerste bekende composietkoppen werden op nieuwjaarsdag 1569 aan Maximiliaan aangeboden. Een set schilderijen heette De Vier Jaargetijden, en de andere – die Aarde, Water, Vuur en Lucht omvatte – De Vier Elementen. De allegorische schilderijen zijn doorspekt met visuele woordspelingen (het oor van de zomer is een korenaar) en verwijzingen naar de Habsburgers. De neus en het oor van Vuur zijn gemaakt van vuurstokken, een van de symbolen van de keizerlijke familie. Winter draagt een mantel gemonogrammeerd met een “M”, vermoedelijk voor Maximiliaan, die lijkt op een kledingstuk dat de keizer daadwerkelijk bezat. De aarde heeft een leeuwenhuid, een verwijzing naar de mythologische Hercules, naar wie de Habsburgers hun afstamming wilden herleiden. Veel van de figuren zijn gekroond met boomtakken, koraalfragmenten of hertengeweien.
De schilderijen waren bedoeld om te amuseren, maar ze symboliseren ook “de majesteit van de heerser, de overvloed van de schepping en de macht van de heersende familie over alles,” zegt Thomas DaCosta Kaufmann, een kunstgeschiedenisprofessor aan Princeton die auteur is van Arcimboldo:Visual Jokes, Natural History, and Still-Life Painting. “In sommige opzichten is het gewoon humor, maar de humor lost zichzelf op een serieuze manier op.” Maximiliaan hield zo van deze beeldspraak dat hij en andere leden van zijn hof verkleed gingen als de elementen en seizoenen tijdens een festival in 1571, georkestreerd door Arcimboldo. (De keizer speelde winter.)
Dit was het begin van disciplines als plantkunde en zoölogie, toen kunstenaars als Leonardo da Vinci-Arcimboldo’s voorganger in Milaan – zich bezighielden met natuurstudies. Arcimboldo’s composities suggereren een wetenschappelijke vlotheid die de geleerdheid van zijn beschermheer benadrukte. “Elke plant, elk gras, elke bloem is herkenbaar vanuit wetenschappelijk oogpunt,” zegt Lucia Tomasi Tongiorgi, een kunsthistoricus aan de Universiteit van Pisa. “Dat is geen grapje. Het is kennis.” De Habsburgers “waren zeer geïnteresseerd in het verzamelen van de natuur,” zegt Kaufmann. “Ze hadden visvijvers. Ze hadden leeuwen als huisdier.”
Zelfs schijnbaar pedante botanische details dragen het thema van het imperium uit. Arcimboldo’s composities bevatten exotische specimens, zoals maïs en aubergine, die verfijnde kijkers zouden herkennen als zeldzame cultivars uit de Nieuwe Wereld en daarbuiten, waar zoveel Europese heersers hun invloed hoopten uit te breiden.
Een moderne criticus heeft getheoretiseerd dat Arcimboldo leed aan een geestesziekte, maar anderen houden vol dat hij zijn verstand moest hebben gebruikt om in zulke verfijnde kringen in de gunst te komen en te blijven. Weer anderen hebben gesuggereerd dat hij een onbegrepen man van het volk was – in plaats van de Habsburgers te vleien, bespotte hij hen in het zicht. Dit lijkt echter onwaarschijnlijk; geleerden geloven nu dat Arcimboldo zijn banden met een machtige Italiaanse familie heeft vervalst in een poging om voor adel te kunnen doorgaan.
De Kunstkammer werd geplunderd tijdens de Dertigjarige Oorlog (1618-48), en een aantal van Arcimboldo’s schilderijen werd meegesleept naar Zweden. De samengestelde hoofden verdwenen in particuliere collecties, en Arcimboldo zou tamelijk obscuur blijven tot de 20e eeuw, toen schilders van Salvador Dali tot Pablo Picasso hem naar verluidt herontdekt zouden hebben. Hij wordt wel de grootvader van het surrealisme genoemd.
Er komen nog steeds werken van hem boven water, waaronder Vier seizoenen in één hoofd, geschilderd niet lang voor zijn dood in 1593 op 66-jarige leeftijd. De National Gallery kocht het schilderij van een New Yorkse handelaar afgelopen herfst. Het is het enige onbetwiste Arcimboldo dat in het bezit is van een Amerikaans museum. Oorspronkelijk een geschenk aan een van Arcimboldo’s Italiaanse vrienden, zou Vier Seizoenen Arcimboldo’s reflectie op zijn eigen leven kunnen zijn. Het boomstamgezicht is grillig en komisch, maar aan één oor bungelt een parmantig paar rode kersen, en het hoofd is volgestapeld met druivenbladeren en appels-laurieren waarvan de kunstenaar misschien wist dat hij ze verdiende.
Abigail Tucker is stafschrijver bij het tijdschrift.
