Agrippina de Jongere: de eerste echte keizerin van het Oude Rome

Julia Agrippina wordt nu het best herinnerd als de tirannieke moeder van de waanzinnige keizer Nero, of als de overheersende en moorddadige echtgenote van keizer Claudius. Zelden wordt zij herinnerd als de zuster van een andere keizer, Gaius (Caligula). Zij wordt echter bijna nooit herinnerd als een vrouw in haar eigen recht, vrij van de vertekenende lens van haar mannelijke verwanten.

Maar tijdens haar leven drong Julia Agrippina, beter bekend als Agrippina de Jongere, op unieke en buitengewone wijze door in de ruimten van de Romeinse politieke en sociale macht, in die mate zelfs dat zij verscheidene jaren regeerde als de gelijke van haar echtgenoot in macht. Zij was de eerste echte keizerin van Rome, hoewel het moeilijk is om iemand haar zo te horen noemen.

Geboren in de Romeinse heersersfamilie van de eerste eeuw, de Julio-Claudians, was Agrippina voorbestemd om in het centrum van de Romeinse macht te staan, maar waarschijnlijker, als vrouw, slechts aan de zijkant.

Haar moeder, Vipsania Agrippina (Agrippina de Oude) was de kleindochter van de vergoddelijkte eerste keizer Augustus, terwijl haar vader Germanicus zowel de geadopteerde zoon van keizer Tiberius als de biologische kleinzoon van Marcus Antonius was. Zij waren een tijd lang het meest geliefde paar van Rome. Voordat Agrippina echter 20 jaar oud was, waren haar beide ouders dood en werd algemeen aangenomen dat Tiberius hen beiden had vermoord.

Huwelijk van de keizers

Tijdens deze periode is er weinig bekend over Agrippina de Jongere, behalve dat zij op ongeveer 13-jarige leeftijd was getrouwd met haar veel oudere neef, Gnaeus Domitius Ahenobarbus. Haar situatie veranderde toen zij ongeveer 22 jaar oud was, toen Tiberius stierf en haar broer Gaius, die bekend zou worden als Caligula, keizer werd.

• De vrouwen die het Romeinse Rijk bouwden
• 6 vrouwen die de loop van de Romeinse geschiedenis veranderden
• Mary Beard over waarom Rome de wereld regeerde

Zijn eerste prioriteit was de reputatie van zijn familie te rehabiliteren na decennia van verguisd te zijn door Tiberius, en dus trok hij alle drie zijn zusters naar het centrum van de Romeinse staat.

Hij overlaadde hen met alle eerbewijzen die de staat kon geven, waaronder het verlenen van de rechten van Vestaalse Maagden. In ruil daarvoor, en na de dood van hun middelste zuster, werden Agrippina en de jongste Livilla betrapt in de vroege stadia van een complot om hem te vermoorden.

Dit is de eerste keer dat de bronnen ons een Agrippina laten zien die een actieve rol speelt in haar eigen leven, als ze ongeveer 24 jaar oud is, al een decennium getrouwd is, en haar enige kind ter wereld heeft gebracht. Tot dan toe is ze vrijwel onzichtbaar, maar plotseling, in 39 na Christus, vangen we een glimp op van een vrouw die iets opmerkelijk stoutmoedigs doet om de wereld om haar heen te veranderen.

De details van het complot zijn onduidelijk – en sommige historici betwisten dat er überhaupt ooit een complot was – maar de gebeurtenissen nadat het aan het licht kwam suggereren dat Agrippina, Livilla en Drusilla’s weduwnaar Lepidus een staatsgreep beraamden. Agrippina onderging een beschamend proces, waarbij haar liefdesbrieven werden voorgelezen, en werd met haar zuster verbannen naar een eiland in de Middellandse Zee.

Als laatste vernedering moest zij de as van de terechtgestelde Lepidus met zich meedragen. Wat er ook gepland was, de gevolgen suggereren dat het groots was.

Tijdens haar ballingschap stierf Agrippina’s echtgenoot aan waterzucht en haar broer stierf aan een zwaard door de keel. In het begin van AD 41 werd door een staatsgreep onder leiding van de Praetoriaanse Garde een nieuw bestuur in het keizerlijk paleis geïnstalleerd, waarbij de vermoorde Gaius werd vervangen door Claudius, de oom van vaderskant van Agrippina.

Als een man van in de 50 die vooral bekend was om zijn lichamelijke handicaps en academische interesses, was hij geen natuurlijke keuze voor de politieke en militaire leider van het keizerrijk. Hij was echter dol op zijn nichten en een van zijn eerste daden was Agrippina naar Rome te laten terugkeren om met haar zoon herenigd te worden. Hij bood haar een rustig, veilig leven aan als minderjarig vorst.

Oorzaak van verontwaardiging

Dit rustige leven mocht niet zo zijn, voornamelijk door de aanwezigheid van Agrippina’s zoon. Hij was Lucius Domitius Ahenobarbus genoemd naar zijn vader, maar iedereen in Rome kende hem als de jongste telg van de goddelijke Augustus. Tegen de tijd dat ze 26 was, was Agrippina de enige overlevende van haar familie en haar zoon de enige overgebleven man met de bloedlijn.

Dit had twee gevolgen: het maakte hen zeer gevaarlijk voor Claudius’ heerschappij, en het vervulde Agrippina met de rechtvaardige overtuiging dat haar zoon het verdiende de troon van zijn betovergrootvader over te nemen.

Niettemin bleef ze zoveel mogelijk uit het publieke oog. Totdat Claudius’ beruchte promiscue echtgenote Messalina in 48 na Christus werd terechtgesteld nadat zij in een bizar bigamiehuwelijk was verwikkeld. Toen kwam Agrippina in het openbare leven op een manier die Rome schokte en ontzette: zij trouwde met Claudius, haar eigen oom.

Dit wekte grote verontwaardiging bij latere Romeinse commentatoren, wier moraal beledigd was door een dergelijke daad en een dergelijk huwelijk. Claudius werd gedwongen de incestwetten te veranderen om het huwelijk toe te staan. Waarom hij zijn nicht huwde is voor altijd een raadsel.

Eén bron beweert dat Agrippina hem verleidde, gebruik makend van haar familiale toegang tot hem om zijn zwakheid voor vrouwen te manipuleren. In deze versie is Agrippina een agressieve verleidster, bereid om haar lichaam aan haar eigen oom te verkopen in ruil voor macht. In een andere bron echter biedt een van Claudius’ vrijgelatenen Agrippina als prijs aan, terwijl anderen hun eigen vrouwen voorstellen en hun vruchtbaarheid en goede families aanprijzen.

• 7 dingen die je (waarschijnlijk) niet wist over Romeinse vrouwen
• In bed met de Romeinen: een beknopte geschiedenis van seks in het Oude Rome

In deze versie is Agrippina een passieve toeschouwer, weinig meer dan een wandelende bloedlijn. Dit zijn beide narratieve stijlfiguren, niet het echte leven. In plaats daarvan was Agrippina een moeder van in de 30, enorm machtig op basis van haar naam, geld en connecties. Zij was noch een passieve baarmoeder, noch een jonge verleidster.

Het is Agrippina’s gedrag toen zij eenmaal de vrouw van Claudius was, dat haar zo buitengewoon maakt. In tegenstelling tot de vrouwen van keizers voor en na haar, was zij in alle opzichten de partner van haar man in de heerschappij. Livia – de echtgenote van Augustus en de moeder van Tiberius – was eerder het toonbeeld van een Romeinse vrouw geweest. Maar zij had vrouwelijke macht, die neerkwam op invloed op haar mannelijke verwanten die de echte, tastbare macht uitoefenden. En ze gebruikte die macht alleen in de privé-sfeer en probeerde nooit zelf het openbare leven binnen te dringen. Maar invloed was niet genoeg voor Agrippina. Zij wilde echte macht.

Een van Agrippina’s eerste daden was het stichten van een stad in haar geboorteplaats in Duitsland en die naar zichzelf te noemen. Oorspronkelijk Colonia Claudia Ara Agrippinensium geheten, werd de naam uiteindelijk ingekort tot de moderne naam: Keulen. Ze trok de kleuren goud en purper aan – kleuren die alleen de keizer had – en ging naast haar echtgenoot zitten voor de Romeinse keizerlijke standaard. Ze veroorzaakte verontwaardiging onder de groten en goeden door zichzelf in openbare ruimten te plaatsen en mannen te dwingen te erkennen dat een vrouw over hen heerste. Ze werd een zichtbare partner in de macht van de keizer die zowel uniek was als zeer verontrustend voor mannelijke Romeinse toeschouwers. Ze schreef en publiceerde zelfs haar eigen autobiografie, de enige Romeinse vrouw die ooit zo’n stoutmoedige publieke daad heeft verricht.

• Vol geweld, rebellie en seksuele uitbuiting: de donkere kant van het Oude Rome
• 10 belangrijke Romeinse data die je moet weten

Vijf jaar lang genoot Agrippina van het leven als keizerin van Claudius. Deze jaren waren opmerkelijk vreedzamer, stabieler en succesvoller dan de acht jaren van zijn regering voor hun huwelijk. Van de 35 senatoren die Claudius tijdens zijn regering executeerde, waren er slechts vier tijdens de jaren van Agrippina’s invloed. Er waren geen couppogingen van de legers meer, noch noemenswaardig geweld in Rome. Ondertussen bereidden Agrippina en Claudius Nero voor om de volgende keizer te worden, door hem politieke ambten en eretitels toe te kennen. Het leek erop dat de twee een lange regeerperiode en een vreedzame opvolging zouden hebben.

Eigen macht

Deze illusie viel in duigen toen Agrippina in oktober 54 na Christus haar man met een vergiftigde paddestoel vermoordde en haar 16-jarige zoon, onder de naam Nero, tot keizer in zijn plaats uitriep. Haar motieven zijn volkomen duister.

De bronnen schilderen haar bijna unaniem af als een tiran, wanhopig om zich vast te klampen aan de macht en doodsbang dat haar stiefzoon Britannicus boven Nero zou worden bevorderd. Deze laatste angst kan best waar geweest zijn. Agrippina’s voornaamste levensdoel lijkt te zijn geweest dat Nero zou overleven om te regeren; dat de familie van haar moeder, niet die van Claudius, de keizerlijke troon zou behouden.

Haar extreme daad bleek succesvol te zijn. Nero werd vreedzaam tot keizer uitgeroepen en zijn heerschappij zou 13 jaar duren. Aanvankelijk was de dood van Claudius alleen maar goed nieuws voor Agrippina. Als vrouw van de keizer trad zij op als zijn partner, maar zij was altijd de junior partner. Maar nu Nero als tiener de troon besteeg, was zij effectief zijn regentes, en werd zij de senior partner.

• De 8 bloedigste Romeinse keizers uit de geschiedenis
• Speelde Keizer Nero werkelijk viool terwijl Rome brandde?
• 5 feiten over Caligula

Dat Agrippina Nero’s gelijke was in macht blijkt duidelijk uit de iconografie op de munten en friezen uit deze tijd. Hun beider gezichten zijn afgebeeld op munten, en op verschillende staan ze tegenover elkaar, hun hoofden even groot en even belangrijk. Op één beeldhouwwerk is Agrippina afgebeeld als de personificatie van het vruchtbare Rome, terwijl ze haar jonge zoon kroont.

Toch begon Nero binnen enkele maanden te proberen om meer traditionele rolpatronen in het paleis af te dwingen. Hij wilde dat zijn vrouw, de tiener Octavia, en zijn moeder besloten en zwijgzaam bleven. Hij wilde niet dat zijn moeder aanwezig was bij politieke gebeurtenissen en om zijn punt duidelijk te maken, vernederde hij haar meerdere malen in het openbaar ten overstaan van buitenlandse delegaties en Romeinse ambtenaren. Hij liet haar zelfs uit het paleis verwijderen om haar macht te beteugelen.

Agrippina had echter een sterk gevoel van eigen kunnen en vijf jaar ervaring met het leiden van een rijk, dus zorgde ze ervoor dat haar stem gehoord zou worden.

Agrippina’s ondergang

In AD 59 verloor Nero zijn geduld met het horen van de stem van zijn moeder. Hij was verliefd geworden op een ongeschikte vrouw, Poppaea, en wilde vrij zijn om met haar te trouwen. Hij wist ook dat mannen die naar vrouwen luisterden alleen maar als zwak en vrouwelijk konden worden verguisd. Omdat Agrippina nog steeds populair was, was hij wanhopig om de steun van het publiek te behouden, dus besloot hij dat de beste manier was om een ongeluk in scène te zetten. Hij liet een listige boot bouwen die zou zinken met Agrippina aan boord, waardoor ze zou verdrinken in de baai bij de stad Baiae.

Maar het lijkt erop dat Nero zich niet bewust was van haar kracht als zwemster. Zij overleefde de poging tot zinken, waarbij een loden plafond bijna op haar viel, en kwam met een gewonde arm aan land. Toen hij het nieuws hoorde, stuurde Nero in paniek drie mannen naar haar villa om haar te vermoorden.

Agrippina stierf terwijl ze haar moordenaars in de ogen keek en voet bij stuk hield. Ze werd een verrader genoemd, kreeg geen staatsbegrafenis en werd begraven in een ongemarkeerd graf. Ze was 43 jaar. Nero verloor zijn populariteit, en zijn bewind herstelde zich niet meer. Agrippina was een koelbloedige moordenaar, en een uitstekend heerser. Ze overzag een decennium van vreedzaam Romeins bewind en opende de deuren naar het einde van een dynastie. Ze leerde van haar voorgangers hoe succesvol te zijn, en leerde haar zoon hoe meedogenloos te zijn. Waarlijk, zij was de eerste keizerin van Rome.

Emma Southon is auteur van Agrippina: Empress, Exile, Hustler, Whore (Unbound, 2018)

Deze inhoud verscheen voor het eerst in maart 2019 nummer van BBC History Revealed